Internacia Seminario pri

KOMENIO

Prelegaro

ELDONIS

CXEHXA ESPERANTO-ASOCIO

PRAGO 1992

Enhavo:

Salutparolo de la Auxspicianto

Komenio kaj internacia lingvo (V. K. Barandovská-Frank)

Interlingvistikaj konceptoj de J. A. Komenský (Vlastimil Novobilský)

Filozofio kaj teologio en la verkoj de J. A. Komenský (Giordano Formizzi)

Biografio de Komenio

La cxefaj verkoj de Komenio

Komenio en Esperanto (laux Jaroslav Mařík)

ELDONIS

CXEHXA ESPERANTO-ASOCIO

PRAGO 1992

la unuan fojon, post multaj jaroj da silentado, en CXehxoslovakio kaj en Prago kunvenas esperantistoj el vico da landoj por la Oficiala Antauxkongreso. Mi estas agrable honorigita nialande elkore bonvenigi vin.

CXe niaj nacioj havas Esperanto longan kaj vivan tradicion. Eble ankaux pro tio, ke gxi estis konceptita kiel rimedo por sinrealigo de malgrandaj nacioj, kies propra lingvo neniam povis atingi tutmondecon, kiel ilo por disvastigo de informoj pri si kaj sia kulturo kaj por atingi sian rekonon enmonde. Helpe de Esperanto ekkonis gxiaj uzantoj en multaj landoj de la mondo abundon da cxehxaj kaj slovakaj literaturaj verkoj, interesajxojn pri nia historio kaj belajxojn de nia patrujo. Por tiu cxi ekkono meritas dankon cxehxaj kaj slovakaj geesperantistoj.

Nia lando malfermas al vi siajn gastamajn brakojn, ecx se nur por mallonga tempo de ses tagoj. Bonvolu akcepti mian sinceran deziron, ke vi pasigu ilin agrable, kun karaj kaj amikemaj homoj, en bela medio, kaj ke vi forportu en viaj menso kaj koro neforgeseblajn travivajxojn.

Milan Uhde

prezidanto de la CXehxa Parlamento

V. K. Barandovská-Frank

La verkaro de elstara cxehxa sciencisto J. A. Komenský - Komenio ampleksas eble cxiujn humanismajn fakojn. Multfoje estis studitaj, tradukitaj, interpretitaj kaj cititaj liaj verkoj pedagogiaj, filozofiaj aux religiaj. Iom flanke de faka intereso staras lia laboro en la sfero interlingvistika, pritraktita gxis nun suficxe maladekvate el nura lingvistika, aux se ni volas, interlingvistika vidpunkto.

Interlingvistiko ellaboris certajn postulojn pri akceptebleco, racieco, facileco, neuxtraleco kaj lernebleco de internacia lingvo. El tiuj vidpunktoj estas poste iaj projektoj taksitaj kiel tro komplikaj (el vidpunkto de lernebleco), aux male tro primitivaj (el starpunkto de eblecoj esprimpovaj kaj tradukaj) ktp. Ekzistas kelkaj sistemoj, kiuj klasifikas internaciajn lingvojn laux principoj de ilia konstrukcio je pasigrafioj, pasilalioj kaj multnombraj aliaj subgrupoj. Oni scias, ke la tipologio de internaciaj lingvoj aux projektoj estas afero tro komplikigata, sed gxenerale oni akceptas dividon al lingvoj aprioraj kaj aposterioraj. Kien envicigi proponojn de Komenio? Li vivis kaj verkis en la epoko de filozofiaj, metafizikaj kaj logikaj pripensoj. Sed samtempe li estis sperta lingvisto kaj pedagogo. Tial en liaj laboroj pri internacia lingvo alternas kaj kompletigxas ambaux menciitaj procedoj. CXe detala studado de lia projekto de internacia lingvo ni fakte konstatas, ke vere temis pri la propono kun aprioraj kaj aposteriaj eroj kaj ni povas rifuzi gxis nun vivantan opinion, ke ekzistis du memstaraj proponoj, unu apriora kaj alia aposteriora.

Interlingvistika verkaro de Komenio envicigxas al lingvaj proponoj, kreitaj en Euxropo jam dum jarcentoj. La ideo enkonduki gxeneralan interkomprenilon, pripensita en Euxropo pli detale jam en 11-a jarcento kaj ligita ofte kun kreo de kriptolingvo aux sekretskribo, kun postulo de logika klasifikado de nocioj kaj nomoj enfluas en la epoko de Komenio en ideon krei lingvon filozofian. Internacia lingvo, vehiculum scientiae, kiel nomas gxin Bacon, devis elflui el esenco de ajxoj mem. Filozofoj de deksesa jarcento ofte planis anstatauxigi per internacia lingvo ecx lingvojn naciajn, al kiuj ili riprocxadis nesuficxeblan logikon. Konkretajn projektojn de tiu cxi ideala lingvo pritraktis eminentaj scienculoj de epoko Bacon, Wilkins, Hartlib, Becher, Dalgarno, Le Maire, Mersenne ... Por la kreado de interlingvistika verkaro de Komenio kaj gxia prijugxo havas signifan gravecon verkon de Leibniz kaj Descartes.

Leibniz postulas, ke la lingvo estu ilo de racio, esprimu pensojn, opiniojn kaj iliajn rilatojn kun matematika precizeco, per metodo de logika algebro helpe de numeroj. Kiel baza materialo servas al li latina lingvo, modifita laux liaj lingvoimagoj. Logikan dividon de konceptoj kiel bazon de internacia lingvo proponas ankaux Descartes. Logiko, analogio, kombinacioj de simplaj nocioj kaj pensoj, mekanika aplikado de reguloj kaj nomoj kiel difinoj de ajxoj montrigxas inter cxefaj postuloj de Descartes kaj apelacias al la t.n. vera filozofio. Provoj de Leibniz kaj Descartes celis kreadon de hompensa aboco. Similajn ideojn ni trovas cxe Komenio. Li konis ankaux verkaron de aliaj lingvistoj kaj filozofoj - Vives, Andreä, Patrizzi, kaj precipe filozofio de R. Lull forte influis lin. Ankaux epoka influo reflektigxis en Komenia religia koncepto de universala renoviga laboro, kies parto estas internacia lingvo.

Por korekte prijugxi verkon de Komenio havas tiu cxi fakto kernan gravecon. De vidpunkto pure lingvistika sxajnas lia Panglottia malkompleta, primitiva kaj parte naiva. Sed ni ne pensu pri Panglottia elsxirita el kunteksto kaj forigita de filozofia aspekto. Se ni jam tralegas la verkon kaj pensas pri gxi, ni devas konscii kialon de gxia ekesto.

Ideo pri kreo de internacia lingvo estis kunigita cxe Komenio kun ideoj didaktikaj kaj pansofiaj - gxeneralsciaj - kaj tiamaniere ankaux evoluigitaj: Lingvoposedajxo de internacia lingvo estis la tria grado de civilizaj klopodoj, kiuj enhavis unue postulojn de memscio kaj due perfektan scion de patrina lingvo. En sia letero al Brita regxakademio esprimas Komenio ideon organizi internacian kolegion de scienculoj por efektive kaj sukcese pritrakti problemojn de internacia kompreno.

Internacia lingvo devas esti ilo por disvastigado de pansofio. Taskon de tiu ilo lasas Komenio al latina lingvo, gxis kiam oni kreos lingvon pli perfektan. Sed samtempe li substrekas postulon, ke internacia lingvo ne limigu rajtojn de naciaj lingvoj, estu komprenebla kaj akirebla al homoj ecx malpli kleraj. Lingvo estas parto de klereco, kies celo estas vera sagxeco, kvalito de perfekta homo. Al disvastigado kaj pliperfektigado de tiu sagxeco homo povas uzi la klopodon kaj la tempon, kiujn li uzus por lernado de fremdaj lingvoj. Siajn opiniojn pri la utileco de komuna lingvo, kiun cxiu uzus apud sia lingvo patrina, pritraktis Komenio teorie en verko Via Lucis - Vojo de Lumo kaj praktike en Panglottia, kvina parto de verko De rerum humanarum emendatione consultatio catholica - Katolika konsulto pri korekto de homaferoj.

Panglottia - interparolo de cxiuj kun cxiuj, formas organikan eron de sepparta verko, kies cxiuj eroj estas logike kunligitaj. Unua parto, Panergersia, celas vekigo de cxiuj homoj el iliaj eraroj. La dua parto, Panaugia, montras la vojon al universala lumo, al lumigo de animo. Tio gvidas poste al gxenerala sagxo, Pansofia. Homo sagxa kaj klera aliras gxeneralan kulturon de animo, Pampedion, kiel diras la kvara parto de Konsulto. Kvina parto, Panglottia, kiel jam dirite, pritaksas la aferon de komunlingvo, antauxlasta parto, Panorthosia, proponas gxeneralan transformon de homa estajxo baze de antauxaj procedoj, kaj lasta parto, Pannuthesia, enhavas gxeneralan admonon.

Tiu cxi vasta verko estas en kelkaj partoj prilaborita nur skeme, cxar auxtoro planis ankoraux reveni al gxia finredaktigxo. Sed ankaux en malkompleta stato estas cxefe Panglottia valora verko. La fakto, ke la skribajxo perdigxis en la 18-a jarcento, malpermesis al fakuloj uzi gxin kaj pluen prilabori la cxefajn tezojn. Nur en la jaro 1940 aperis tuta skribajxo kaj poste eldonigxis, en CXSSR nur en la jaro 1966.

Panglottia interesas sin unue pri kialoj de homara miskompreno, malfacilajxoj, kiuj dependas de diverslingva diferenco, kaj pri eblecoj forigi tiujn malfacilajxojn. GXi studas tri manierojn, kiel pere de lingvoj povus esti disvastigata la universala sagxo. Estas unue perfektigo de cxiuj lingvoj, ecx ne bone evoluigitaj, al tasko de disvastigo de universala kulturo, due konvinko de cxiuj nacioj por lerni nur lingvojn plej evoluigitaj kaj trie kreado de tute nova lingvo.

Ununura kaj perfekte komuna lingvo prezentas laux Komenio plej bonan solvon de homaj problemoj. Ideo de lingva perfekteco estas kunigita kun postulo de celkonscia nomado de ajxoj kaj iliaj rilatoj kaj tiamaniere ankaux postulo de perfekta kaj senerara sistemo de nocioj. Komuna lingvo devas enhavi cxiujn avantagxojn de naciaj lingvoj kaj forigi iliajn malavantagxojn. Komenio okupigxas do per avantagxoj de diversaj lingvoj, rigardante ankaux lingvoprojektojn de siaj antauxuloj kaj samtempuloj. Li celas konvinki leganton pri utileco de tiaj proponoj, tial li montras suficxe grandan amason da konkretaj kaj detalaj proponoj kaj ekzemploj.

La teksto de verko Panglottia estas karakterizata per plejparto de abstraktaj proponoj, sed libera parto de Panglottia, Novae linguae harmoniacae tentamen primum - unua provo de nova harmonia lingvo - sxangxas la proporciojn, proponoj estas pli konkretaj kaj harmonio de sistemo estas akcentita. Tri cxefaj partoj, leksika, gramatika kaj praktika, prezentas al ni plastikan imagon de nova lingvo. GXi devas esti racia, harmonia kaj pansofia.

Pro pli trafa orientigxo mi elektis el Panglottia kaj Tentamen konkretajn proponojn kaj provis formi el ili konkretan gramatikon de komenia nova lingvo. Konciza trarigardo de fonetiko, morfologio kaj leksiko estas en multaj lokoj malkompleta. La sama gramatikajxo estas ie prilaborita diversmaniere, kio do pruvas, ke Komenio okupis sin profunde per tiu problemaro kaj volis ankoraux reveni al gxi.

El skizo de gramatiko elfluas, ke Komenio ne intencis sisteme kaj resume montri la gramatikon de novtipa lingvo, sed ke li koncipis tiujn proponojn nur kiel ekzemplojn kaj pripensojn, laux kiuj oni povus pluen procedi. Certe oni povus kritiki kelkajn partojn. Ekzemple en enkonduka parto de fonetiko estas trarigardo de sonoj. Konsonantoj estas dividitaj en duraj kaj molaj, kiuj praktike estas malbone realizeblaj, cxar priskribo de prononco mankas. CXe literumado ni vidas logikan procedon de kunigado de konsonantoj kun diversaj vokaloj, sed praktika uzo de tiu cxi elpenso estas certe diskutebla. Logikaj kaj metafizikaj elementoj trovigxas ankaux en aliaj cxapitroj pri grafika akcento, signifo de sonoj. Vortfarado estas cxe Komenio bazita sur la samaj principoj kiel cxe modernaj artefaritaj lingvoj. En pripensoj tusxantaj deklinacion kaj konjugacion estas vico de diversaj, kelkfoje kontrauxaj konceptoj, se jam temas pri genro, nombro kaj funkcio de kazoj, tekniko de konjugaciado aux problemo de tempa konsekvenco. Logikaj opinioj miksigxas kun aposterioraj proponoj, bazitaj sur latina kaj aliaj lingvoj ankaux en la cxapitroj pri adverboj, adjektivoj, pronomoj kaj prepozicioj. Numeraloj estas prilaboritaj tute apriore, adverboj estas elpruntitaj el latina lingvo kaj konjunkcioj estas inspiritaj ankaux per latina sistemo. Ankaux vortprovizo ne estas unusignife ellaborita.

En la praktika parto de Panglottia ni do renkontas diverstipajn proponojn de tipe aposterioraj, montrantaj, kiel bone Komenio konis latinan lingvon, gxis proponoj pure raciaj kaj aprioraj, kiuj pruvas ne nur fortecon de abstrakta pensado de Komenio, sed ankaux ian lingvan naivecon, tipan por la epoko, en kiu la auxtoro kreis, nome ke tio, kio estas plej mallonga kaj plej simpla, devas esti samtempe plej perfekta, ne menciante facilan lernadon.

Sed cxiuj konkretaj proponoj prezentas valoran inspirmaterialon. Estas interese, ke multaj pensoj el Panglottia trovigxas ankaux en postaj lingvoprojektoj de aliaj auxtoroj, kiuj certe Panglottion ne konis. CXio tio pruvas, ke kelkaj lingvaj opinioj de Komenio ne perdis sian valoron kaj helpas subteni la pravecon de procedo cxe konstruado de internacia helplingvo. Ideo pri enkonduko de unu lingvo por cxiuj nacioj en batalo por homara klerigo kaj monda paco cxiam restas aktuala kaj ni povas diri, ke en gxia nomo evoluas ankaux moderna interlingvistiko.

Estimataj gesinjoroj,

la kvarcentan datrevenon de naskigxo de la elstara cxehxo Jan Amos Komenský, internacie konata sub la nomo Comenius kaj en la esperantista medio konata sub la nomo Komenio, rememoris cxi-jare la tuta kultura mondo. Honore al li kaj al lia verko oni organizis konferencojn, simpoziojn kaj kongresojn, el kiuj versxajne la plej ampleksa okazis fine de marto 1992 en Prago kaj partoprenis gxin cx. 1200 personoj el dekoj da landoj, inter ili ankaux kelkaj esperantistoj, kiuj kontribuis per siaj prelegoj al gxia multfaca programo.

Estas necese diri jam dekomence, ke esperantistoj havas specialan rilaton al Komenio, pro lia ideo koncerne universalan lingvon. Tiu rilato profundigxas paralele kun novaj trovoj de liaj portempe perditaj kaj poste retrovitaj manuskriptoj, kiuj traktas problemojn de la interhoma komunikado, pri kio ni parolos ankoraux pli detale.

Por enkonduke prezenti Komenion estas necese diri, ke li estis elstara cxehxa filozofo, mondkonata pedagogo kaj entuziasma pledanto por kompleksa sistemo de gxenerala klerigo, verkisto, oratoro, lingvisto, kartografo, episkopo de Frata Unuigxgo, politika reprezentanto de la cxehxaj ekzilitoj, sincera humanisto kaj demokrato, unu el la lastaj universalaj sciencistoj.

Mi diris, ke Komenio estis lingvisto kaj fakte per siaj libroj "Janua linguarum reserata" (Pordo de lingvoj malfermita) kaj "Methodus linguarum novissima" (La plej nova metodo de lingvoj) li atingis dauxran renomon en didaktiko de lingvoj. Kaj verdire tiu cxi fakto jam suficxus, por ke ni esperantistoj estimu Komenion, cxar li en tiuj cxi libroj montris, kiel efike instrui lingvojn kaj liaj didaktikaj reguloj plene validas ankaux por instruado de Esperanto.

Sed ni esperantistoj havas ankoraux apartan motivon por estimi kaj rememori la personecon de Komenio, cxar li preskaux dum sia tuta vivo serioze traktis problemon de la interhoma lingva komunikado kaj venis al konkludo, ke la mondo urgxe bezonas universalan lingvon.

Kvankam Komenio estis protagonisto de universala lingvo kaj kunfondinto de la scienca disciplino nun nomata interlingvistiko, tamen lia nomo sur tiu cxi tereno estas nemulte konata. Mi volas montri al vi, ke tiu cxi stato ne estas justa kaj adekvata kaj ke ni ankoraux multon sxuldas al tiu cxi progresema pensulo.

Ernesto Drezen en sia libro "Historio de la mondolingvo", aperinta en 1931, dedicxis al Komenio nur 7 liniojn konstatante, ke Komenio en sia libro Via Lucis "profetis la tempon, kiam la homaro gxuos la uzadon de universala helpa lingvo, nekompareble pli akireblan, ol niaj lingvoj naturaj". Kaj Drezen aldonas: "Pri la sama ideo li parolis ankaux pli malfrue en la V-a parto Panglottia de sia verko Panaugia (1662). Tamen de tiu cxi verko konservigxis nur apartaj fragmentoj." Ni parenteze konstatu, ke Drezen cxi tie erare citis nomon de la originala verko kaj konsciu, ke Panglottia-n li ne povis pli detale komenti, cxar la manuskripto de gxi estis retrovita nur en la jaro 1934 far profesoro D. CXijxevskij en la orfeja arkivo en urbo Halle/Salle, Germanio.

Mi opinias, ke ambaux verkoj meritas multe pli grandan atenton ol dedicxis, aux povis dedicxi al ili Drezen.

La libron Via Lucis verkis Komenio dum sia restado en Londono (1641-42) kaj gxi farigxis unu el fundamentaj sxtonoj de lia pliposta monumenta 7-voluma vivoverko "De rerum humanarum emendatione consultatio catholica" (GXenerala konsulto pri reformo de la homa socio). Tiu cxi verko apartenas al la plej ampleksaj sintezoj de la 17a jarcento kaj per tio gxi farigxas unuaranga soci-scienca dokumento. Ne temas pri utopio, sed pri profunde dokumentita projekto de reformo de la homa socio surbaze de gxenerale validaj senco kaj direkto de la historia evoluo. La verkon oni povas konsideri iuspeca enciklopedio, sumanta la gxisnunajn projektojn, eltrovojn kaj organizajn ideojn, kiuj direktigxgas al estonta, sur la horizonto reliefigxanta etapo de unuecigxo de la homaro, al gxia paca, harmonia, miljara regno.

La sorto de la "GXenerala konsulto" estis verdire tragedia. GXi elfluis el la genia inspiro tiel potenca, ke Komenio sentis superhoman mision, kiu transformos la gxisnunan kvazaux akcidentan homan vivon al vivo de necesa, komuna kaj cxionenhavanta celo. Dum lia vivo el la 7 volumoj aperis sole du kaj kvankam li sur sia mortolito jxurigis sian filon kaj kunlaboranton zorgi pri la eldono de la restantaj 5 partoj, ne okazis tiel kaj ili restis preskaux 3 jarcentojn en forgeso. (Kompleta eldono de la verko en la originala lingvo latina okazis en 1966 far CXehxoslovaka akademio de sciencoj kaj la cxehxlingva eldono aperis honore al la cxi-jara jubileo en 1992.)

En tiu cxi verko Komenio esprimis sian konvinkon, ke la esenca kondicxo por reformo de la homa socio estas ellaboro de "pansofio" kaj de gxia gxenerala disvastigado. Kio estas pansofio? Laux koncepto de Komenio pansofio estas harmonia sistemo de sciencoj, sumo de la gxisdataj homaj scioj, logike ordigita, surbaze de kiu la homoj povus ekkompreni ne nur la mondon, kiu ilin cxirkauxas, sed precipe sin mem kaj sian lokon en la mondo.

La disvastigo de pansofio, de tiu cxi "universala sagxo", kiel gxin Komenio ankaux nomas, estas plie kondicxo por enkonduko de paco kaj felicxo sur la tero.

Por akiri tiun cxi staton de la socio estas necese starigi internacian akademion de sciencistoj, kiu zorgus pri ellaborado de pansofio. La rezultojn de pansofio disvastigos al cxiu membro de la homa socio sen escepto t.n. "universalaj lernejoj" pere de "universalaj lernolibroj" ellaboritaj de plej kompetentaj samtempaj scienculoj. Por ke la "universala sagxo" aux "universala lumo" povu facile penetri al cxiuj nacioj de la mondo, ecx al nacioj plej malproksimaj kaj gxis nun nekulturaj, estu por tiu celo kreita "universala lingvo".

Permesu, ke mi nun citu kelkajn alineoj el la 19a cxapitro de libro Via Lucis, kiu estas dedicxita al pledo por universala lingvo, al priskribo de gxia konstruo kaj al rezultoj pere de gxi akirotaj.

En la historio cxiam estis homoj, kiuj principe neis eblon krei novan lingvon. Al tiuj estas direktitaj sekvaj vortoj de Komenio:

Defendinte tiamaniere sian konvinkon pri la eblo krei novan lingvon Komenio respondas al demando, per kiu maniero oni povus tian lingvon konstrui:

La priskribitan manieron oni nomas aposteriora metodo de kreo de lingvo. La dua metodo, nomata apriora, estas laux Komenio preferinda. Mi citas:

Kaj kion homoj povas atendi, post kiam oni havos universalan lingvon? Komenio diras:

Mi citis kelkajn gravajn ideojn de Komenio el la libro Via Lucis, kiuj rilatas la universalan lingvon. Je la fino Komenio admonas siajn samtempulojn per vortoj:

"Ne estas necese konstante interkonsiligadi pri la laboro, estas necese ankaux agi, kvankam komence ne povas esti cxio perfekta. Estas pli bone erari en io, ol maltrafi cxion."

En Panglottia li traktas denove la problemon de universala lingvo, sed pli profunde. Enkonduke li studas tri manierojn kiel pere de lingvoj povus esti vastigata la universala sagxo (t.e. pansofio):

1. estus eble perfektigadi naciajn lingvojn tiugrade, ke ili povu servi al tiu cxi altpretenda tasko,

2. konvinki naciojn, ke ili akceptu kaj lernu nur lingvojn

3. kompili novan lingvon.

Por la unua kaj dua variantoj, t.e. por kulturado de cxiuj naciaj lingvoj aux de nur limigita nombro da ili li kontribuis per sia eminenta lingve-didakta verko "Methodus linguarum novissima" (La plej nova metodo de lingvoj).

Sed li konsciis, ke per la multlingveco la, de li sopirata celo, ne povos esti atingita.

Restis do la tria varianto: elekto de nova lingvo. Responde al demando, cxu gxi povus esti iu el la jam ekzistantaj naciaj lingvoj li en Panglottia diras:

"Ecx iu el la vivaj lingvoj, ecx el tiuj plej kulturitaj ne tauxgas, cxar al neniu el ili mankus rekomendantoj kaj cxiu nacio fierus pro sia Helena kaj tial ni ne progresus antauxen sen envio, kvereloj kaj novaj konfuzoj. Kaj fakte ni ne havas iun lingvon suficxe tauxgan. La itala, hispana, franca lingvoj estas riveretoj el la lingvo latina ricxigitaj ne per novaj fontoj, sed per novaj brecxoj. La francan lingvon rekomendas gxia lerteco kaj agrableco, sed ne eblas gxin starigi kiel perilon de sagxo, cxar gxi ne staras sur la propraj radikoj, sed eliras el fremdaj. La angla lingvo estas konsiderata ankoraux pli facila, sed tauxgas por ni ankoraux malpli multe, cxargxi estas ankoraux pli granda kompilajxo.

Kio pri la lingvo slava? GXi sxajnas esti jam pli tauxga, cxar:

1. kiel vortobazojn gxi posedas sonojn gxenerale naturajn

2. koncerne kunmetadon kaj derivadon de vortoj gxi estas felicxa

3. gxi posedas sonojn aux literojn cxiuspecajn

Sed ecx ne gxi tauxgas por la internacia universala celo, cxar:

1. gxi estas tro sibla pro siaj sonoj kaj amasigxoj de konsonantoj

2. dispartigxas je multaj dialektoj, kiuj apenaux unu komprenas la alian - kiu el ili venkus?

3. cxiu ajn el tiuj dialektoj svarmas per senfinaj neregulajxoj.

Rifuzinte do la eblon akcepti iun nacian lingvon por la rolo de lingvo universala li skizas du jenajn eblojn kompili novan lingvon:

a) racie elektante elementojn el viaj lingvoj kaj logike ilin kunmetante (temas pri metodo aposteriora uzita de L.L. Zamenhof por kreo de Esperanto),

b) konstruante lingvon sendependan de la ekzistantaj lingvoj, kiu estus sumo de logiko, efektiva spegulo de la aferoj kaj la plej rafinita perilo de sagxo (temas pri metodo apriora, kiun aplikis Zamenhof rare ekz. en tabelo de korelativoj).

Komenio en Panglottia pritraktas la aposterioran varianton kaj surbaze de la latin-lingva materialo prezentas regulojn kaj principojn, pere de kiuj povus esti konstruita la nova lingvo.

Sed post interesaj meditoj Komenio konkludas, ke la plej bona solvo estus konstruo de tute nova lingvo, sendependa de la lingvoj jam ekzistantaj, en kiu cxiu vorto jam per sia sono esprimus karakteron de la afero. Tiun cxi varianton prilaboris Komenio en la traktato "Novae harmonicae linguae tentamen primum" (Unua provo pri nova harmonia lingvo), kiu estas aldonajxo al Panglottia. GXi fakte ne estas finforme ellaborita projekto de nova lingvo, sed prefere ni diru, ke gxi estas nesisteme kompilitaj elementoj de la granda filologia fantazio de Komenio. Fakte necesas diri, ke Komenio avertis kontraux konstruo de universala lingvo antaux ellaboro de pansofio, cxar laux lia konvinko pansofio estos premisa teoria fundamento por kreo de sukcese funkcianta universala lingvo. Kaj gxuste pro tio, ke pansofio ne estis dum la vivo de Komenio gxisfunde ellaborita, pro tio li versxajne intence ne postlasis al ni efektivan projekton de universala lingvo.

La granda merito de Komenio estas, ke li jam antaux 350 jaroj serioze prezentis problemon de internacia lingvo al la mondo, ke li plie filologie montris kaj pruvis, ke homo povas mem konstrui lingvon kaj montris modelon kiel procedi tiurilate. Kvankam li estis renoma latinlingva verkisto, li kuragxis malkovri kaj publikigi esencajn malavantagxojn de gxi.

La klopodo krei universalan lingvon aperis ankaux cxe kelkaj samtempuloj kaj antauxuloj de Komenio. Ni menciu almenaux famajn nomojn, kiel ekz. Bacon, Descartes, Vives, Wilkins kaj Leibniz. Sed Komenio distingigxas disde la tiutempaj projektoj per tio, ke li siajn ideojn pri la universala lingvo, gxiaj premisoj kaj celoj faris ne izolita, sed organika parto de sia koncepto pri gxenerala reformo de la homa socio.

Komenio aperas en ambaux cititaj verkoj, t.e. en Via Lucis kaj en Panglottia kiel largxasenca demokrato pensanta pri granda plimulto de tiutempaj nekulturaj nacioj, por kiuj la tiama internacia lingvo latina estis tro malfacila pro sia komplikeco kaj nereguleco kaj kiuj gxuste pere de uzo de universala lingvo salte envicigxus inter kulturajn naciojn. Tiu cxi profunde humanisma kaj demokrata koncepto ne estis pli klare kaj urgxe esprimita cxe iu ajn lia samtempulo.

Noto: la citajxoj el la libro Via Lucis estas prenitaj el la artikolo de V. Novobilský "Nekonataj opinioj de J. A. Komenský", kiu estis aperigita honore al 350-a jubileo de la morto de J. A. Komenio (Esperanto de UEA, majo 1970, pgx. 72-75).

Filozofio kaj teologio en la verkoj de J.A. Komenský

Giordano Formizzi

Praga, julio 1992

GXis nun oni rigardis Komenion neniam kiel filozofon. Hodiaux oni provas vidigi lin kiuel pensulon, kiu iamaniere estis aktiva, ingxenia en la filozofia kampo kaj lian verkon oni konsideras kiel enkondukon sui generis de la germana filozofio de lia tempo.

Ni vidu, nun, kelkajn gravajn punktojn pri lia pensado.1)

Komenio inklinis al organika pensmaniero rilate al la naturo. Tia pensmaniero estis inspirita kaj stimulita el la samtempa alkemio kaj el la ideoj de Paracelsus.

Li aspre atakas la aristotelistojn, kiujn li nomas kiel sekvantojn de la "pagana filozofio" - tio estas ne kristana - de kiu li volas foriri.

Li elcxerpas sian kosmologian pensmanieron el la Biblio, interpretante la libron de Moseo - Genezo - laux la dinamiko cxe la tradicio paracelsa kaj alkemia. Kontrauxe al aristotelistoj, kiuj akceptis la ptolemean teorion, kiu dividas la kosmon en du sferoj, sub kaj trans la luno, la alkemistoj asertas, ke en la kosmo enestas ununura materio cxiam sxangxigxanta.

Komenio opinias, ke la naturo estas kiel evoluo (exsplicatio), kiu cxiam ascendas, en la plej malaltaj niveloj de la realeco estas rigardataj kiel logikaj antauxkondicxoj de la plej altaj.

Komenio opinias ankoraux, ke la naturo estas kiel konstanta ascendo, kiel evoluo al pluraj naturoj cxiam pli ampleksaj, esence pli komplikaj, dividitaj, bone strukturitaj laux jena ordo: mineraloj, vegetaloj, bestoj kaj finfine la homo.

Komenio ligas la dian kreadon de la universo al la unua tago (el la ses tagoj, pri kiuj parolas la Biblio), kaj distingas la verkon de Dio - OPERA DEI - disde la verko de la naturo - OPERA NATURAE -; li asertas, ke Dio do senpere (ex nihilo) kreis nur la unuajn naturfundamentojn, tio estas: materion, spiriton kaj lumon. CXio komencante el la fluidajxoj gxis la mineraloj, gxis la plantoj, cxis la homo - inkluzive lian animon - estas natura produktado (productio naturae): cxio estas do ne senpera kreado, sed auxtentika elkresko, naskigxo.

La finan rezulton de la natura produktado konsistigas la homo: li propraspontane fondos poste la regnon de la historio, kies produkto estos la plibonigo de la homaj aferoj. La homo ne tute apartenas al la naturo, li staras super gxi, cxar li posedas ne nur la racion, sed ankaux la volon, la agadkapablon. Li mem povas krei novajn naturojn, novajn mondojn, tio estas:

1 - la mondon de la homa laboro (agado)

2 - la mondon moralan

3 - la mondon spiritan

En pluraj lokoj la kosmologio de Komenský similas al tiu de Tomaso d'Aquino (Tomaso la Akvinano).

Komenský sin klare esprimis kontraux la koncepto absoluta de la potenco kaj en politika kaj en ekonomia kampoj, surbaze de kritiko al unuaj monopoloj, kiujn li vidis en la gastama Nederlando. Li kunligas la legitiman uzadon de la potenco - tamen ne cxiam tre klare fundamentitan - al la popola konsento. Okaze de la unua civila revolucio en Anglujo li montris propran simpation por la respublikistoj.

La politikaj ideoj de Komenio ne cxiam aspektas klare difinitaj; lia persona malgxoja sperto kune kun tiu de lia religia komunumo ofte malsame havis grandan influon sur li.

Komenio eliras de la premiso, ke cxiuj homoj estas egalaj (eble ankaux egalrajtaj), tamen la motivigo estas precipe religia, ne politika. La demokratiigo de lernado kaj de edukado estas la baza principo same kiel la ilo por demokratiigi la tutan socion. En la Consultatio kaj pli precize en la Clamores Eliae Komenio substrekas, ke oni ne povas sxangxi socion nur danke al reformo de lernado kaj edukado. Li cxesas kredi tion, kaj postulas tiucele la kunlaboron de politika agado. Tiu pensmaniero trovigxas tamen jam en Via Lucis.

Komenio ne celas reformadon de la homaj aferoj, li volas konstrui tute novan socion. Tiu tasko apartenas esence al la homo kaj Komenio vokas eksplicite lin, por ke li kontribuu al plibonigo de la homaj aferoj.

Tiu aktiva homkoncepto prezentas reliefan momenton en la polemiko kontraux la luterana kaj kalvinista doktrino pri la antauxdestino de individua postmorta vivo. La homo estas subordigita al du malsamaj necesformoj - fata -

1 - dia necesformo

2 - natura necesformo.

Tiu lasta estas neevitebla natura legxo, la alia funkcias kiel celo por cxiuj aferoj en la universo.

La aktiva homkoncepto estas tre forte ligita kun la ideo de gxenerala homlibero, do ankaux kongruas kun la postulo je gxi en la politika, religia, kultura ktp. kampoj. La liberon samkiel la estontecon oni ne povas senpage akiri.

La estonteco estas malfermita spaco, en kiu la homo, liberigita el la potenco de la destino (fatum = fato) kaj de la determino, povas atingi propran plibonigon kaj perfektecon.

Komenio vivas en la sama tempperiodo, en kiu Kartezio dominas sur la scenejo de euxropa filozofia kampo. Kartezio estas la granda filozofio de la deksepa jarcento. Pere de li komencas nova filozofia teorio de la kono.

Komenio ne komprenis Kartezion. La franca filozofo elkovras la res cogitans, tio estas la gxeneralan pensantan subjekton kaj konstruas sian filozofion surbaze de universala, sed metodika skeptikeco, dume la moravia filozofo substrekas la cxeeston de lux mentium - mensa lumo ene de la homo (tamen nepruvita aserto). La homa kono - laux Komenio - estas interagado de spirita ena strukturo - ego cogitans - kaj de siaj ideoj kune kun la realeca strukturo: tio estas certe la plej grava aserto ene de la komenia ekkonterio. Tiameniere li kontrauxstaras la innatismon kaj la sensismon (sed, ankorauxfoje, cxirilate Komenio kontrauxdiras sin mem: vidu la de li nomatajn communes notitiae).

Kaj tio suficxu pri la komenia filozofio.

4 - La teologia religia pensado de Komenský

Komenio kredas en Dio kaj laux li Dio estas la kreinto de l' universo, precipe de la homo. Li kredas, ke Jesuo estas la filo de Dio. Neniam estas menciata la Patrino de Dio, Maria (gxis nun mi ne legis tiun nomon en liaj latinaj verkoj).2)

Komenio estas konvinkita, ke Dio estas tiu, kiun la Biblio prezentas, kaj li ne diferencigas la Malnovan disde la Nova Testamento. Laux li cxiu vorto de la Biblio estas vorto de Dio kaj ofte li uzas bibliajn citajxojn, por pruvi, ke kelkaj liaj asertoj rilate la historion, la realon, la socion ktp. estas veraj kaj kredindaj.

Dio kreis la homon laux sia imago: tio konsistigas la enirpunkton de la komenia pedagogio: la homo devenas de Dio kaj Dio estas la fina determino, celo de la homa agado. La edukado havas la taskon fari, ke la homo igxu inda je la dia bildo, kiun li kunportas kaj ebligi al li eniron en la CXielan Akademion.

Dio estas alfo kaj omego de la kreitajxoj, de cxiu homa vivo kaj sekve de l' edukado. Komenio neniam poponas pruvon pri la ekzisto de Dio.

Komenio apartenas al iu malgranda religia komunumo kaj kontestas la luteranismon, la kalvinismon kaj la roman eklezion. Li deziras, ke oni alvoku gxeneralan (ekumenan) koncilion, por nuligi cxiun dividon, cxiun sekton. Li apelacias al la plej grandaj religioj kaj proponas al ili, kune diskuti gravajn problemojn pri la metodo de religia teologia esploroj kaj rilate fundamentajn dogmojn, ekz.: ekzistas ununura Dio, rekonata kaj adorata de cxiuj religioj.

Komenio tute klare konscias pri la ekzisto de du malsamaj mondoj: la cxiela kaj la tera: do li tute ne konsentas kun imanentismo, cxar laux li Dio estas gxuste la kreinto, la origino de cxiu kreitajxo, do la homo estas dia kreitajxo tute esence malsimila al Dio.

La problemo de homa savo, sekve de lia pravigo kaj liberigo de la peko sin akordas kun la protestanta teologio, tamen Komenio rifuzas kaj la pesimismon de Lutero kaj la antauxdestinon de Kalvino, alie li neus cxiun eblon, cxiun valoron al eduka agado, kiu devontigas la homon ami Dion, ami la proksimulon, plibonigi sin mem kaj la socion: tiu cxiu estus sensenca, se al homo mankus libero.

Dio punas la homon, tamen li restas bona kun li. Dio neniam kondamnas aux malbenas la homaron por cxiam. La plej klaran pruvon pri tio oni vidas en la rakonto de la babela turo. Komenio opinias, ke Dio tiam volis puni la intencojn de tiuj konstruistoj, cxar ili agis kontraux li. Tamen dum la Pentekosto la Sankta Spirito - tiu estas Dio - nuligis la tiaman malbenon kaj liajn sekvojn - tio estas la lingvo-konfuzon.

Dio amas la homon kaj deziras esti amata de li. Dio helpas la homon cxiam, kiam li klopodas agi por la savo de la tuta homaro, ekz. en la formado kaj disvastigado de universala komuna homlingvo, kiu estas necesa ilo por konigi al novaj gentoj (al la tutaj gentoj) la dian vorton, kaj por ke ili povu interkomprenigxi. Li klarigas, ke tiu nova komuna lingvo estas projekto, kiu meritas la benon de Dio. En tiu senco la renovigo de la homaj aferoj estas inspirata de religiaj pensoj kaj intencas akiri religiajn celojn.

En la Testamento de la mortanta patrino (tiu patrino estas la Komunumo de Bohemaj Gefratoj, al kiu Komenio apartenis kaj kies li estis la lasta plej alta religia auxtoritatulo) ni trovas esprimojn plenajn je amo de Dio, al homaro, al dia vero, kiu nutras cxiun homan vivon kaj pri kiu li sentas tre grandan nostalgion.

Ne eblas eniri cxi tie en la detalojn, cxar nia tempo estas mallonga.

La religia aux teologia pensmaniero de Komenio estas pli konscie kaj pli profunde spertita ol lia filozofio. Ni ne povas forgesi, ke tiu homo en la nomo de sia aparteno al jam nomata komunumo, engagxigxis je religia misio strikte ligita kun la eduka agado.

Oni povas konkludi dirante, ke la provo reliefigi la filozofion kaj teologion (aux religion) de Komenio - esence apartenantaj al lia spirito - estas inda je atento, tamen li restas la granda instruisto, kiu ludas imponan rolon ene de pedagogia historio. Nuntempe oni rajtas aserti, ke li estis la unua instruisto kaj edukisto de la interkultura pedagogio.

Pere de DIDACTICA MAGNA, de CONSULTATIO kaj de VIA LUCIS, li alvokis cxiun homon kunlabori je dia projekto, kiu en tiu mondo havas sian provizoran kampon kaj en la alia cxiela - post la morto - sian kongruan sekvon.

La amo de Dio kaj la amo por la homo, la alvoko de Dio kaj la respondo de la homo: tiuj estas la fundamentoj de la vivo kaj de la verkoj de Jan Amos Komenský.

Praga, julio 1992

(1) Koncerne la numerojn +) kaj 2) la baza fonto estas: P. Floss, La metamorfozoj de ne trankvila spirito: Komenio laux sia filozofia pensmaniero el la libro: (B. BELLERATE - a cura - Comenius conosciuto, Pellegrini ed. Cosenza 1984, pp. 85-138. Pri la sama temo P. Floss skribis en: COLLOQUIA COMENIANA, auxg. 1968, vol. 1, pp. 83-110.

(2) Pri Maria, patrino de Jesuo, Komenio fakte skribis cxehxe en: Retuňk proti Antikristu; vidu: OPERA OMNIA J.A.K., 2, Akademia Praha 1971, pp. 73, 160, 162, kie li kritikas la katolikan kulton al la dia patrino.

Rimarko de la redaktoro:

innatismo = denaskismo (lat. innatus - denaska) - opnio, ke la homoj jam naskigxas kun antauxdestinita sorto

sensismo - opinio, ke la homo ekkonas la mondon sole per siaj sensoj

1592 la 28-an de marto Jan naskigxis en Nivnice. Lia patro Martin Komenský estis filo de Jan Segesx, vilagxestro en Komna.

1604 Martin kaj lia edzino Anna, la patrino de Jan, mortas unu baldaux post la alia en Uherský Brod. Depost ilia morto la orfo vivis en Strážnice cxe sia onklino Zuzana, fratino de la patro, edzinigxinta al Martin Nohál.

1605 en majo trupoj de Bocskay bruligis la urbeton Strážnice. Zorgon pri Jan transprenis kuratoroj en Nivnice.

1608 la deksesjara Jan venis en la latinan lernejon en Přerov, apartenanta al la nobela familio Žerotín. Kiel "junulo" destinita de la Frata Unuigxo preparigxi por la profesio de predikisto, li ricevis la nomon Amos (= Amato).

1611 li enskribigxis en Johanneum, akademion Nassau en Herborn

1612 li komencis kolekti vortaron Trezoro de la lingvo cxehxa.

1613 li finis la studadon en Herborn. Dum ferioj li vizitis Nederlandon, precipe Amsterdamon. Trans Marburg li venis al Heidelberg, kie ti farigxis studento de teologia fakultato.

1614 en januaro li finis la studadon en Heidelberg per teologia disputado. Kun akirita manuskripto de la verko de Koperniko Pri orbitoj de la cxielaj sferoj li revenis piede trans Nurenbergo kaj Prago en Moravion. Li farigxis administranto de la lernejo en Přerov, en kiu li antauxe studis.

1616 per ordinado en aprila sinodo en Žeravice li farigxis fratara pastro.

1618 jarkomence nomumita administranto de la germana frataro en Fulnek kaj de la lernejo. La 18-an de junio edzinigxinta al Magdalena Vizovská el Přerov.

1621 printempe okupis Fulnekon la napola soldataro en la imperiestraj servoj. Komenio ekde aprilo kasxas sin antaux persekutado unue en Moravio, poste apud la bohemia Brandýs en nobelregiono de Žerotín.

1622 La edzino Magdalena kun du infanoj samjare mortas pro pesto.

1623 decembre li finskribis sub Klopoto apud Brandýs nad Orlicí Labirint světa (Labirinto de la mondo), dedicxita al la posedanto de la bieno, Karel ze Žerotína, la Maljuna.

1624 La 3-an de septembro li edzigxis duafoje, al Marie Dorota Cyrillová.

1625 li laboras en Bílá Třemešná en bieno de Jiří Sádovský. Tre Luzacio kaj Silezio li venis al la grandpola Lesxno certigi rifugxejon por la frataraj ekzilitoj. En SXprotava li konatigxis kun la vizioj de Krysxtof Kotter kaj tradukis ilin en la cxehxan.

1626 li iris en Berlinon al Ladislav Velen ze Žerotína kaj migris plu al la nederlanda Hago. Al la fugxinta bohemia regxo Frederiko Palatinata li tie transdonis la kopion de la vizioj de Kotter. "Per metro poeta" li tradukas kelkajn psalmojn.

1627 en Amsterdamo aperis prese Mapa Moravy (Mapo de Moravio) por Velen ze Žerotína, kiun li prilaboris ekde 1618. En Branná u Jilemnice ekinteresis lin la vizioj de Kristina Poniatowska. Li studas en la kastela biblioleko en Vlcxice.

1628 komence de februaro li foriris kun la familio kaj K. Poniatowska en Lesxnon.

1629 en Lesxno li instruas en supera fratara lernejo. Preparo de la lemolibroj, metologiaj kaj lingvistikaj studoj estas jam en perspektivo de pansofia ideo.

1630 ti laboris pri komplekse konceptita propono renovigi la nacian edukadon kaj lernejsistemon

1631 li finverkis kaj eldonis la lernolibron Pordego de lingvoj apertita, kiu baldaux akiris euxropan famon. Kritike li esprimigxis pri senskrupule egoisma instinkto de memkonservo en la tempo de pestaj epidemioj, unue germane, post unu jaro ankaux cxehxe.

1632 cxehxlingve li publikigis klarigon pri antauxlerneja edukado de infanoj Informaro de lernejo patrina. Printempe li estis elektita konsenioro kaj auxtune senioro de Frata Unuigxo kaj komisiita per funkcio de skribisto.

1633 li ligis kontakton kun Samuel Hartlib. Germane aperis Pordego de lingvoj.

1635 li komencas polemiki kun elmigrinto M. Martinius el Dražov, defendante la Fratan Unuigxon

1636 li sendis en Londonon al Hartlib sian Praecognita pansophica

1637 Hartlib ricevis por prijugxo pluan pansofian verkon. Li eldonigis gxin sub titolo Conatuum Commenianorum praedudia. En la dua eldono (163i9) la auxtoro aprobis la tiotolon Pansophiae prodromus (Antauxulo de pansofio). Al la orfigxintaj filoj de grafo Leszczynski li dedicxis verketon pri la vera viv-sagxo Faber Fortunae.

1638 li provas dramigi instrumaterialon. Li verkas teatrajxon Diogenes Cynicus redivivus.

1639 sekvas teatrajxo Abrahamus patriarcha.

1640 havas Diogenes premieron kaj du postpremierojn. Anglaj amikoj preparas inviton al Londono

1641 fine de septembro li venis en Londonon, post unu monato ricevis inviton de Ludoviko De Geer al Svedio

1642 La reformproponojn li kolektis por anglaj amikoj en la verko Vojo de lumo. La maja invito al Francio nuligxis. Somere li vizitis Hagon kaj Leidenon, parolis kun Descartes. Septembre akceptis lin regxino Kristina kaj traktis kun li Oxenstierna. Auxtune li eklogxis kun la familio en Elblag.

1643 li komenras reverki lernolibrojn de la latina. Post interparoloj kun la konvertito Nigrin li verkas pri kunpacigxo de kristanoj.

1644 polemikas kun kapuceno Valerano Magni.

1695 dauxrigas la polemikon kiel "Ulricus de Neufeld" kaj partoprenas interkonfesiajn traktadojn en Torun; prilaboras projekton de sepvoluma pansofia verko.

1647 en Leiden aperas Historio de persekutado de Bohema eklezio, origine destinita por la angla martirologio de John Fox.

1698 en auxgusto li revenas en Lesxnon, kie li la 27-an de la sama monato perdas la duan edzinon; el la kvar infanoj Dorota Kristina kaj Alžběta estas jam plenkreskaj, Zuzana kvinjara kaj Daniel dujara; granda subteno por li estas la edzo de Alžběta, Petro Figulus; mortas frataraj senioroj kaj Komenio transprenas kun Pavel Fabricius (mort.1649) kaj Václav Lochar (mort.1649) cxefan respondecon pri estrado de la disigita unuigxo; per letero el la 11-a de oktobro li emfaze petas Oxenstierna-n, ke li en pactraktadoj ne forgesu Bohemion.

1649 la l7an de majo en Torun li ligis trian edzigxon, kun lana Gajusová; Bohemion, forgesitan de la vestfalia paco, li memorigas per antauxparolo al verko de Jan Lasický Historie o původu a činech bratří českých (Historio pri deveno kaj agoj de cxehxaj fratoj).

1650 profete li alparolas la unuigxon kaj la tutan nacion per verko Testamento de la mortanta patrino, la Frata Unuigxo. Dumvoje al Sarospatak li tastfoje sekrete vizitis la patrujon; por la tuta vivo stampis lin renkontigxo kun viziulo Mikuláš Drábík; por kvar jaroj li eklogxas en Sarospatak kiel reformisto de la transilvania lernejsistemo; sian agadon li startigis per prelego De cultura ingeniorum.

1651 li klarigis la rolon de Sigmund Rákoczi en kontrauxhabsburga koalicio per Sekreta parolado de Natano al Davido.

1652 trian fojon li reverkas la sistemon de lernolibroj kaj komencas verki GXeneralan konsulton pri rebonigo de homaj aferoj.

1654 sukcesis dramigo de Pordego la lingvoj kiel Schola ludus (Ludanta lernejo); Lia Felicxo de la nacio presita en 1659, estas analizo de la hungara socio kaj politika esperigo de Georgo Rákoczi; Per parolado Laborum scholasticorum coronis li adiauxis la lernejon en Sarospatak kaj en junio revenis al Lesxno.

1655 konsilojn kaj admiron al la sxtatestra sagxeco de nova sveda regxo Karolo Gustavo li esprimas per panegiro. Al urbanoj de Lesxno endangxerigitaj de milito estas destinita Batalo kun Dioperpregxoj.

1656 fine de aprilo estas Lesxno bruligita; Komenio perdis havajxon, bibliotekon kaj plej valorajn proprajn manuskriptojn; li savis sin fugxinte en Silezion; somere tra Brieg li atingis Hamburgon. Li akceptis inviton al Amsterdamo, kien li venis tra Groningen fine de auxgusto; ekde decembro li ricevas laux magistrata decido regulan salajron kaj subvenciojn por fini didaktikajn kaj pansofiajn verkojn.

1659 li revenis al studado de la fiziko kaj polemikis kun la prinatura filozofio de Descartes (Cartesius.. eversus). Li defendas sian kredon al profetajxoj; teologie li polemikas kaj rekomencas batali kun socinianoj defendante la dogmon pri Triunuo kaj dieco de Jesuo Kristo.

1663 li provas literature influi la konsultigxon de la regnaj princoj en Regensburgo.

1665 ekde la komenco de la jaro li komencis kolekti notojn kaj diversan materialon por la temo "gxenerala rebonigo" sub titolo Clamores Elioe kaj dauxrigis ilin gxis la morto.

1667 li esprimis aprobon al apologio de pia scienco de P. Serrurier kontraux la adeptoj de Descartes Judicium de judicio Serarii); persone li cxeestis pactraktadon en Breda; per Angelus pacis (Angxelo de paco) li argumentas por la signifo de repacigxo inter Anglio kaj Nederlando kaj por la neceso de paca kunekzistado de la homaro, venkas la kutiman euxrocentrismon.

1668 vintre kaj printempe li malsanas.

1669 la Antirrheticus de Maresius, kritikanta ankaux la GXeneralan konsulton, instigis lin al sindefenda auxtobiografio Continuatio admonitionis jraternae; vintre lin malsano denove katenis al lito.

1670 printempe li iomete revigligxis; en auxgusto li subskribis dedicxon de verketo pri logiko Triertium catholicum (GXenerala tri-arto), eldonitan nur en 1678; en septembro li skribas lastajn notoj al Clamores Eliae; la 2-an de novembro li skribis lastan leteron al Drábík; la 15-an de novembro li mortis en Amsterdamo; la 22-an de novembro entombigita en valona pregxejeto en Naarden.

1612 Poklad jazyka českého (Trezoro de la lingvo cxehxa)

(Komenio komencis kolekti cxehxajn vertojn, sed la verko forbrulis en Lesxno)

1613 Problemata miscellanea (Diversaj problemoj)

1613 Sylloge quastionum contoversarum

1614 Grammaticae facilioris praecepta (Reguloj de facila gramatiko)

1615 O andělích (Pri angxeloj)

1617 Retuňk proti Antikristu (Savo kontraux Antikristo)

1619 Listové do nebe (Leteroj al la cxielo)

1622 Nedobytelný hrad (Nekonkerebla kastelo)

1623 Manuálník (Manlibro) - eta Biblio

1623 Truchlivý 1 (Afliktito 1)

1623 Labyrint světa (Labirinto de la mondo) - unua versio

1624 Truchlivý 2 (Afliktito 2)

1627 Mapa Moravy (Mapo de Moravio)

1630 Ráj církve znovu se rozzelenávající, jinak Ráj český (Paradizo de eklezio denove verdigxanta, alivorte Paradizo cxehxa)

1631 Janua linguarum reserata (Pordego de lingvoj apertita)

1631 Kurzer Bericht von Preztilenz (Kurta raporto pri pesto)

1632 Zpráva kratičká o morovém nakažení (Raporto kurta pri pesta epidemio) - cxehxa versio de la germana raporto

1632 Informatorium školy mateřské (Informaro de la lernejo patrina)

1632 Haggaeus redivivus (Revivigita Hagfaeus)

1632 Physicae ad lumen reformatae synopsis

1633 Informatorium (germana traduko)

1633 Dvéře jazyků odevřené (Pordo de lingvoj apertita) - cxehxa versio

1633 Vestibulum (aldono al la Pordego de lingvoj)

1633 Česká didaktika (CXehxa didaktiko)

1634 Fysica

1636 Praecognita pansophica

1637 Conatuum Comenianorum praeludiv (Antauxludoj de la klopodoj de Komenio)

1637 Pansophiae podromus (Antauxulo de pansofio)

1637 Faber Fortunae (Faranto de Fortuno)

1638 Diogenes Cynicus redividus

1639 Abrahamus patriarcha

1640 Janua rerum reserata (Pordego de objektoj apertita)

1641 List o Anglii (Letero pri Anglio)

1642 Studii pansophici in Anglia fautoribus (Pansofiaj studoj verkitaj en Anglio)

1642 Via lucis (Vojo de lumo) - eldonita 1668

1643 De dissidentium in rebus fidei christianorum reconciliatione (Notoj pri kunpacigxo de kristanoj)

1644 Judicium de judicio Valeriani Magni

1646 Methodus linguarum novissima (Nova metodo de lingvoj)

1647 Historia persecutionum ecclesiae Bohemicae (Historio de persekutado de la Bohema eklezio)

1648 Independentia aeternarum confusionum origo

1650 Kšaft umírající matky, jednoty bratrské (Testamento de la mortanta patrino, la Unuigxgo de cxehxaj fratoj)

1650 Truchlivý 3 (Afliktito 3)

1650 De primario ingenis colendi instrumento, sollerter versando, libris (Kiel uzi librojn, cxefajn instrumentojn de klerigado)

1650 De cultura ingeniorum

1650 Schola pansophica

1651 Sermo secretus Nathan ad Davidem (Sekreta parolo de Natano al Davido)

1652 De rerum humanarum emendatione consultatio catholica (GXenerala konsulto pri rebonigo de la homaj aferoj) - komenco de la laboro

1653 Vestibuli et Januae lucidarium (praformo de Orbis pictus)

1654 Schola ludus (Lernejo sur scenejo) - dramigo de la Pordego de lingvoj

1654 Gentis felicitas (Felicxo de nacio)

1654 Laborum scholasticorum cororus

1655 Pansophia (3-a parto de la GXenerala konsulto)

1655 Panegyricus Carolo Gustavo (Panegiro al Karolo Gustavo)

1655 Boj s Bohem modlitbami (Batalo kun Dio per pregxoj)

1655 Lesnae excidium (Detruo de Lesxno)

1657 Latinitatis schola triclassis: Vestibulum, Ianua, Atrium (Triklasa latina lernejo: Antauxcxambro, Pordo, CXambro)

1657 Lexicon atriale latino-latinum

1657 Comenianae linguarum methodi synopsis

1657 Opera didactica omnia (La tuta didaktika verkaro) - enhavita Didactica magna (Granda didaktiko)

1657 De rerum humanarum emendatione consultatio catholica (GXenerala konsulto pri rebonigo de la homaj aferoj)

1657 Lux in tenebris (Lumo en tenebroj) - auxgurajxoj de Kotter, Poniatowska kaj Drábík pri venko de protestantoj)

1658 Orbis pictus (La mondo en bildoj) - pordego de lingvoj kun ilustrajxoj

1658 Vestibulum rerum et linguarum - por etaj infanoj

1658 Historia revelationum

1659 Kancionál (Kantlibro religia)

1659 Vindicatio famae et conscientia Johanis Comenii

1659 De questione utrum Dominus Jesus propria virtute a mortuis resurrexit

1660 Truchlivý 4 (Afliktito 4)

1660 De irenico irenicorum admonitio

1660 De bono unitatis et ordinis

1661 Socinianis speculum

1661 Die uralte christliche Religion

1661 Confessio aneb počet z víry (Konfesio aux budgxeto pri kredo)

1663 Historie o těžkých protivenstvích církve české (Historio pri pezaj persekutoj de la Bohema eklezio)

1663 Letzte Posaun über Deutschland

1665 Syllogismus orbis terrarum practicus

1665 Lux ex tenebris (Lumo el tenebroj) - pluaj auxguroj

1667 Clamores Eliae (Vokado de Elia)

1667 Angelus pacis (Angxelo de la paco)

1668 Unum necessarium (Unu necesajxo)

1669 De zelo sine scientia et charitate (Pri zelotismo sen arto kaj amo)

1669 Continuatio admonitionis fraternae

1670 Triertium catholicum (GXenerala tri-arto)

Komenio en Esperanto

02 --: Český esperantista 1902 (Bystřice pod Hostýnem). Redakcio en la enkonduka cehlingva artikolo skribas pri Komenský kaj lia konsilo, kiel krei la internacian lingvon

1904 Krumpholc, Josef: "Tvorba slov v Esperantě příponami"(Kreo de vortoj en Esperanto). Český esperantista 2. 1904, n-ro 6, p. 78-80. - Mencio de la ideoj de Comenius pri internacia lingvo.1904

1905 Bouška, H.K.: "Kie naskigxis Komenský?" (Laux "Časopis českého muzea"); en Český esperantista, jark. IV, 5

1906 Couturat, L: O jazyce mezinárodním. Tras. J.F.Khun. Praha: Leschingr 1906.35p.- Kun fragmentoj el "Via lucis"

1908 Krumpholc, Josef: "Ideo de J.A.Comenius pri la lingvo universala".Český esperantista 3.1908,p.1-3,26-27,57,73,88,105,120,135.

1908 Krumpholc, Josef:"Ideo de J.A.Komenský pri la lingvo universala".Internacia Pedagogia Revuo 1.1908/09,n-roj 1-2,p.3-5.24-27

1908 Čejka, Th.- Krumpholz, Jos.: "Úplná učebnice esperanta" (Plena lernolibro de E-o), Bystřice-Hostýn, 1908, p. 3: "Al la memoro de J.A. Komenský, prapatro de Lingvo Int.", p. 4-6, 9: citajxoj el Komenský

1909 Kühnl, Eduard: úplná methodická učebnice esperanta pro školy a samouky, 1909, p. 4-5 pri Komenio

1910 Krumpholc, Josef: "La malnova artista portreto de J.A.Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 1.1910, p.33-34

1910 Krumpholc, Josef: "La unua scienca eldono de ciuj verkoj de J.A.Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 1.1910, p.113-114

1910 Krumpholc, Josef: "Portreto de J.A.Comenius en Internacia Pedagogia Revuo"; "Český esperantista", V, 1, 1910-1911, s. 15

1911 Schulhof, Stanislav: "J.A.Comenius". Kion la vivo alportis. Dek originalaj poemoj de Stanislav Schulhof. Geneve: Universala Esperantia Librejo 1911,p.7-9

1912 Krumpholc, Josef: "Didaktiko kaj Informatorio de J.A.Komenský".Internacia Pedagogia Revuo 3.1912/13,n-ro 11/12,p.76-78

1917 Šupichová,Julie: "Comenius kaj Esperanto". Germana Esperantisto 14.1917,p.76

1920-37 (?), jxurn. Národní politika, Praha, Feuilleton: Mezinárodní slova a mezinárodní řeč - Internaciaj vortoj kaj internacia lingvo; sen auxtoro. Citajxoj el Komenský en la Lernolibro de Esperanto, de Kühnl (Postlasita de J.Šupichová, kiu kutimis ne noti daton, auxtoron ktp.)

1921 Novák,Jan: Jan Amos Komenský (Johano Amos Comenius).Praha:Rondeto de Esperantistinoj 1921, 27p.

1921 Šupichová,Julie:"Jan Amos Komenský (Comenius)".La XIII-a (Oficiala organo de la Loka Kongresa Komitato, Praha)1921,n-ro 1

1922 Šupichová,Julie: "J.A.Komenský".Esperantský zpravodaj 1922,p.17

1925 Novák,Jan: "Jan Amos Komenský (Comenius) en "Legu kaj parolu!" de J. Šupichová, 1925, p.76-77 (fragmentoj el samnoma verko de d-ro J.Novák)

1928 --: "Komenský a my"(Comenius kaj ni).La Progreso 1928,p.27

1929 Kreutzer, J.: "Esperanto, ein Kulturgut?", Kommissionsverlag: Heroldo de Esperanto, 1929, 107 pagoj, p. 7,8

1929 Stojan,P.E.: Bibliografio de internacia lingvo. Bibliografia servo de UEA.Tour de l'Ile, Geneve, Svislando, 1929, p. 560 (pri Komenio p. 32)

1931 Drezen,E.:Historio de la mondolingvo.Tri jarcentoj de sercado.Leipzig: EKRELO 1931 (repr.Oosaka:Pirato 1967),p.29-30

1932 --: LITERATURA MONDO, 12-a numero, decembro 1932, Cehoslovaka numero, 19 pagoj, p. 204 pri Komenio

1932 Sakaria,Hillar:Enkonduko en la pedagogion.Historia skizo.Tallinn 1932,p.9-11

1935 Ginz, O.-Kamarýt, S. "Cehoslovaka Antologio", Literatura Mondo, Budapest, 1935, 468 pagoj, p. 14, 15 pri Komenio.

1936 de Bruin, G.P.: "Gvidlibro tra la Esperanto-Movado, SAT kaj FLE, Amsterdam-Paris, 1936, 75 pagoj, p. 4 pri Komenio

1937 Glück, Julius: La grandaj filozofoj kaj la universala lingvo. Purmerend: Muusses 1937, p. 9-16 (Muusses Esperanto-Biblioteko.1.)

1937 P.V.: "Esperanto - 50 let"; o třicetileté činnosti Komenského pro mezinárodní jazyk; list JAK Král.věd.spol. v Londýně 1.4.1668; týdeník "Romány do kapsy"(Rodokaps),III,1937,(9.X.), č. 118 (14),

1938 --: "Comenius kaj lia signifo por la universala lingvo". Esperanto internacia, 2, 1938, 1, p. 3

1938 Isbrücker, I.: "Historio kaj organizo de la Esperanto-Movado", Internacia Cseh-Instituto de Esperanto, Den Haag, 1938, 55 pagoj, p. 5-6 pri Komenio

1947 Hendrich, Josef: "Umělý jazyk podle Jana Amosa Komenského/Artefarita lingvo laú Johano Amos Comenius".Esperantista (Praha)2.1947,p.49-52

1947 Šupichová, Julie: "Kdo je Zamenhof?"; serie Kdo je, sv. 89. Orbis Praha, 1947, 36 pagoj, p. 8.

1948 Hendrich, Josef: "Artefarita lingvo laú Johano Amos Comenius"Esperanto 41.1948,n-ro 507,p.11-12,Rotterdam

1948 Pitlík, A.: korespondence s Anglií o díle Čyževského "Halle-Manuskriptoj de Verkoj de J.A.Comenius"a dodání knihy do Anglie; referát (bod 24), "Esperantista", Praha, 9, 1948, str. 29.

1951 Hendrich, Josef: "Jan Amos Komenský a mezinárodní jazyk". Esperantista 6.1951,p.117-118,Praha

1956 Šupichová, Julie: "Pri Jan Amos Komenský".Norda Prismo 2.1956,n-ro 2,p.88. Stockholm.

1956 ČSAV - Katedra dialektického a historického materialismu: leterkomuniko 184 (Hr. 17.3.1958, al Tutsxtata Konsulta Komitato Esperantista; en Bult. EK Praha, 1956, p. 3, pri "projekto de internacia lingvo en 'Panglottia', la unua plena sistemo de int.lingvo en la mondo entute."

1956 ČSAV, Kabineto por moderna filologio; doc.d-ro Tondl Ladislav, estro de katedro. Leterkomuniko al TKKE pri problemo de intern. lingvo. Bulteno EK Praha, n-ro 39-40, 1956, pri Komenský p. 12

1957 "VY": "Panglottia de J.A.Komenský prespreta..." latine kaj en ceha traduko de prof. J.Hendrich kaj skizo "Novae harmoniae lingvuae tentamen primum"; Bulteno de E-klubo Praha, 1957,49,p.13

1957 de Bruin, G.P.: "Historia skizo de la internacia lingva ideo";kniha. vyd. Asocio de Laboristaj Esperantistoj, Amsterdam, 1957, 40 pagoj.

1957 Balder: "Por rememorigi Amos Comenius". Paco 5.1957,n-ro 49,p.7

1957 Fousek,Josef: "Jan Amos Komenský. Comenius kaj internacia lingvo". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1957,marto/aprilo,p.1-2

1957 Grodl, Jaroslav: "Jan Amos Komenský (Comenius)-Granda pioniro de la ideo de lingvo internacia".Heroldo de Esperanto 33.1957,n-ro 3(1245),p.1

1957 Hendrich,Josef:"Jan Amos Komenský".Norda Prismo 3.1957,n-ro 4,p.206-209. Stockholm, tr. J.Cíchová

1958 --: "Kelke da ideoj pri instruistoj kaj ilia laboro-J.A.Komenský". Internacia Pedagogia Revuo 3.1958,n-ro 3,p.33-35.tr. J.Cíchová

1958 --: zpráva o knize "Brambora, Josef: Comenius Bibliografio", Bulteno de E-klubo Praha, 1958, 50, p.11

1958 --: Petletero (18.X.1958) de UEA al Cehoslovaka Akademio de Sciencoj eldoni Panglotion en Esperanto laú rezolucio de 42-a UK Marsejlo - ne realigita. Bulteno de E-klubo Praha,1958,50,p. 11

1958 Caló, Giovanni: "Omago al Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 3.1958,n-ro 1,p.1-2, tr. J.Cíchová

1958 Miškovská,V.T.: "Panglottia de Comenius". Esperanto 51.1958,n-ro 6,p. 96, Rotterdam

1958 Pumpr, Tomáš: "Historia skizo de la internacia lingva ideo";kniha. vyd. Asocio de Laboristaj Esperantistoj, Amsterdam, 1957." Recenzo (de Bruin). Nica literatura revuo, 1958, p.147-148.

1959 Polanský, František: "'Orbis pictus', iam la plej legata ilustrita lernolibro".Heroldo de Esperanto 35.1959,n-ro 6 (1284),p.3

1959 Škoda, Kamil: "La pensoj de Comenius pri universala lingvo".Scienca Revuo 11.1959/60,n-ro 1,p. 28-40.

1960 Miškovská, V.T.: "Jan Amos Komenský pri lingvo internacia". Nuntempa Bulgario 4.1960,n-ro 10,p.10-11,Sofia.

1960 Šupichová,Julie: "Cehoslovakaj esperantistoj kaj Jan Amos Komenský (Listo de esperantlingvaj artikoloj pri J.A.Komenský post la jaro 1902)".Fajrero (Ostrava) 1960,n-ro 1,p.5.

1961 Čapek, Dušan: "Profetvortoj de Komenský".Oomoto 23.1961,n-ro 253/254,p.100-101.J.Cíchová.

1961 Hofmeisterová, Jana kaj kol.: "Praha Gvidlibro", tr. J.M.Havlík, Sportovní a turistické nakl. Praha, 1961, 186 pagoj - p. 81, 157 pri Komenio

1961 Polanský, František: "Tagoj de Komenský en Uherský Brod".Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1961,n-ro 60.

1961 Polanský, František: "Comenius-tagoj ciujare". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1961, n-ro 60,p.8-9.

1962 Polanský, František: "Jan Amos Komenský kaj nia epoko". Oomoto 24.1962,n-ro 269/270,p.170-175.

1963 Cíchová,Jana: "Orbis pictus kaj Panglottia hodiaú".Oomota 25.1963,n-ro 275/276,p.82-83.

1964 --: "Pri Jan Amos Komenský - instruisto de popoloj". Bulteno de Esperantista klubo en Praha 1964,n-ro 6, p.14

1965 Cíchová,Jana: "Panglottia de Comenius aperis". Monda Kulturo 1965/66, p. 168, Rotterdam

1965 Polanský,František: "Jan Amos Komenský". La Suda Stelo 26, 1965, n-ro 5, p.110

1966 Pechan, Alfonso: "Gvidlibro por supera ekzameno", II. Skizo pri la historio kaj literaturo de Esperanto, HEA, 1966, 196 pagoj, pri Komenio p. 9

1967 Horský, Rudolf: "J.A.Comenius - la profeto de la paco por la mondo". Dia Regno, 1967, n-ro 12

1968 Fousek, Josef: "Artefarita internacia lingvo antaú 300 jaroj". Nuntempa Bulgario 1968, n-ro 6, p.44, Sofia

1970 Dratwer, Isaj: "Pri internacia lingvo dum jarcentoj", CED, London-Rotterdam,1970, 141 str: portrét Komenského na přebalu knihy a na str. 18 citace z Via lucis o mezinárodním jazyku

1970 Felix, Eduard: "J.A.Komenský kaj internacia lingvo". La revuo Orienta (Tokyo) 51.1970, n-ro 9, p. 6-9

1970 Felix, Eduard: "Jan Amos Komenský (Comenius)". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1970, julio/decembro, p.5

1970 Felix, Eduard: "Komenio kaj la internacia lingvo". Esperanto-Gazeto 5, 1970, n-ro 41,p.5,

1970 Horák, Cyril: "Komenský kaj la eklezio". Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 16-17

1970 Horský, R.: "En la piedsignoj de Comenius". Dia Regno 1970, n-ro 5, p. 1415

1970 Horský, R.: "En la piedsignoj de Comenius". Starto (Praha) 1970, n-ro 3, p.1

1970 Horský, R.: "La paca verko de Comenius". Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 13-15

1970 Hube, Walter: Jan Amos Komenský, pioniro de internacia lingvo. Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 7-12

1970 Novobilský, V.: "Nekonataj opinioj de Komenský". Esperanto 63.1970, n-ro 5, p. 72-75. - El capitro 19 de "Via Lucis" (Rotterdam)

1970 Novobilský, V.: "Omage al Jan Amos Komenský-Comenius". Esperantisto Slovaka 1970, n-ro 5, p. 85-86

1970 Polanský, František: "Pri la tombo de J.A.Komenský". Oomoto 45.1970, n-ro 363/364, p. 140-143

1970 Hungara Vivo 1/1970, p. 7, portreto de Komenio kun mencio pri lia forpaso antaú 300 jaroj

1971 Horský, Rudolf, d-ro: (dum Zamenhofa vespero): komparo de ideoj de Komenský kaj Zamenhof. Bulteno EK Praha, 1971, n-ro 1. jan.-marto, p. 14

1971 Novobilský,V. - Lins, Ulrich: Bibliografio de Esperantlingva literaturo pri Comenius (A Biography of Liturature on Comenius in Esperanto). Centro de Esploro kaj Dokumentado pri la monda ..1971

1971 Novobilský,V.: "Comenius and international Understanding." Centre for Research and Documentation on the Language Problem. London-Rotterdam.A/I/1 /a/, 1971

1971 Novobilský,V.: "Omage al Jan Amos Komenský-Comenius, Internacia pedagogia revuo, 1971, I, n-ro 2, p. 5-8

1971 Novobilský,V.: Comenius kaj internacia komprenigxo. CED.London-Rotterdam, A/I/1 /e/, 1971

1971 Polanský,František: Historio-destino de la tombo de J.A.Komenio, tr. J.Cíchová, manuskripto sendita al Oomoto

1971 P.B.: Komenius, Hungara Vivo 1/1971, 16-a p.

1973 Janton, Pierre: L'Esperanto" (libro) ...pagxoj; pri Komenio p. 10

1973 (?) Cherpillod, André, en "Bulteno de Fédération Esperantiste de Travail", Parizo, n-ro ..., p. ..., pri la libro de P. Janton, kun mencio pri Komenio, p. ...

1974 Kníchal, Oldřich: Komenio kaj la internacia lingvo. Fragmentoj el la verkoj de J.A.Komenio esperantigis V.Novobilský kaj O.Kníchal. Ekstra represo el la revuo Paco,1974, p.16

1974 Lapenna, Ivo: "Esperanto en perspektivo", CED, 1974, 844 pagoj, pri Komenio p. 25, 26, 277.

1974 --, recenzo, "Paco", Sofia, n-ro 1, 1974, p. 9, pri libro de p. Janton; Komenský menciita; recenzis André Cherpillod

1975 --: Novjara bondeziro kun JAK-portreto, Ped. fakulta UK ústí n.L., 1975.

1975 Jedličková, Věra: Komenského návrhy na založení mezinárodního jazyka (Proponoj de Komenský pri fondo de internacia lingvo).Diplomlaboro. Fil.fakult.Univers.de J.E.Purkyně en Brno, 1975,p.109

1976 Isaev, Magomet, d-ro: "La barriere de la langue. Comment la surmonter?", gaz. L'union soviétique, Moskva, č. 9 (318), 1976. Mencio pri Komenský, p. 26

1976 Isaev, Magomet, d-ro: "Jazykovyj barrier. Kak ego preodolet?" Sovetskij sojuz", n-ro 8 (318), 1976, Moskva, mencio pri Komenio

1977 Isaev, Magomet, d-ro: (cxehxigis prof.dr. Josef Mana), el "Sovetskij sojuz", n-ro 8, 1976, Moksva: "Jazyková bariéra - jak ji překonat?", en revuo "Jaro s Haló sobotou" (kvaronjara), printempo 1977, Praha; menciita Jan Komenský, p. 21

1979 Novobilský,V.: Informatika a problém mezinárodního plánového jazyka (Informadiko kaj problemo de internacia planlingvo en la epoko de scienc-teknika revolucio)En. Sborník Ped.fak.ústí,1979,p.5-22

1980 --: Zpráva o úmrtí PhDr. Vlasty Miškovské-Kozákové z Ped.úst.ČSAV a ocenění jejích studií o Komenského projektech mezinárodního jazyka, Starto, 2, 1980, p. 26.

1980 Cink, Josef: Písemný kurs mezinárodního jazyka esperanta, ČES, Praha (1980 kaj 1990 ?), pri Komenio en la 3-a leciono

1981 Bouška,Karel Hynek: "Granda instruisto de la nacioj. La vivo kaj laboro de Jan Amos Komenský. Portugala Eldona Rondo, Porto 1981, p. 45

1982 Barandovská, V: recenzo pri "Granda instruisto de nacioj - La vivo kaj laboro de Jan A.Komenský"de H.K.Bouška (portugala eldono); Starto 1982,1,p. 20.

1982 Echtner, Vuk: "La Komenio-Tago", 28.3.1982, fragmento el "Lumo en tenebro" de F. Kožík, 2 pagoj, ped. sekcio de CEA.

1982 Eichholz, R. kaj Sidonia: Esperanto en la moderna modno/Esperanto in the modern world, 1982, Esperanto press, Ontario Canada, citajo el Komenio p. 12-13

1982 Kalfus, Radim: "La ringo de Jan Amos" (pri posteuloj), Paco, 1982, p. 13, tr. J.Cíchová, portreto de JAK

1982 Novobilský, V.: "Bibliografio de Esperanta literaturo pri J.A.Komenský, Starto, 5, 1982, p. 7.

1982 Novobilský, V.: "Jubileo de Jan Amos Komenský - Comenius", Starto 5.1982

1982 Novobilský,V.: J.A.Komenský a interlingvistika En: Sborník z konference k 390. výročí narození J.A.K., Ped.fak.ústí, 1982, p.9 pri Komenský kaj lia "Panergesia" (franclingve) 20-34

1982 Pirlot, Germain: "Coup d'oeil sur l'esperanto (Opinions de pédagogues), jxurn. "La derniere Heure", Bruxelles, 15.04.1982, p.?

1983 Kamarýt, Stanislav: "Historio de la Esperanto-Movado en Cehoslovakio", CEA, Praha, 1983, 254 pagoj, pri Komenio p. 100,102,112,150,171,175.

1983 Mařík, Jaroslav: recenzo pri "Jan Amos Komenský a interlingvistika" de doc. V.Novobilský, Starto, 1983, 2-3, p. 28-29

1983 Košecký, Stanislav, PhDr: "Niečo o plánovych jazykoch", PAS, n-ro 2, 1983-1984; alineo pri Komenský, p. 44 Bratisl.

1984 --: "Acta interlingvistika", Varsovio, 1984; "Komenio kaj la ideo de universala lingvo"

1984 --: Informo pri Acta interlingvistika, Varsovio 1984, Heroldo de Esperanto, Madrid, 14, 1984, p. 4.

1984 Košecký, Stanislav, PhDr.: "Minulosť a súčastnosť plánových jazykov". - "Cizí jazyky ve škole", Praha, n-o 3, 1984-85, p. 102: opinioj de Komenský pri "universala lingvo". Komenský - la unua realiginto de "universala lingvo"

1985 Blanke, Detlev: Internationale Plansprachen, Berlin 1985, 408 pagoj (pri Komenio p. 69)

1986 --: Internacia Scienca Akademio Comenius, fondita 12.4.1986, ciujare anoncata en Jarlibro de UEA inter Esperanto-institucioj

1986 Jung, Teo: "De Muheddin gis Mundilatin", pri projektintoj de internaciaj lingvoj, mencio pri Komenio, 1986 (?)

1986 Lins, Ulrich: "La dangera lingvo. Studo pri la persekutoj kontraú Esperanto", Bleicher, Gerlingen,1986, 546 pagoj, mencio pri Komenio p. 317, (represo, Progrso, Moskva 1990)

1986 Neergaard, Paul: fondo de Internacia Scienca Akademio Comenius, Uppsala, Heroldo de Esperanto, 9, 1986.

1987 Mařík, Jaroslav: "Kiu kiam?", Interlingvistika memor-kalendaro, cehoslovaka parto, Iltis, Saarbrücken, 1987, 32 pagoj, pri Komenio p. 7 kaj 28.

1988 --: Informo pri disertacio de Barandovská pri Komenio, Heroldo de Esperanto, 3, 1988

1988 Malovec, Miroslav: Capitroj el interlingvistiko, pri Komenio Starto 2/1988, p. 23.

1988 ---, Jarlibro de UEA, Rotterdam: Internacia Scienca Akademio COMENIUS, fond. 1966 (ripetigxas cxiujare)

1989 --: Informo pri disertacio de Barandovská pri Komenio, "der esperantist", Berlin, 5, 1989.

1989 Barandovská, Věra: El la historio de la internacia lingvo. En: Esperanto pro samouky (Esperanto por aútodidaktoj), p. 113, 1989

1989 Pormizzi, Giordano, prof.: "La lingua Pansofica de Comenio", revuo "l´esperanto",Milano,1989, spec. n-ro, p. 1-2 kaj 39-61, portreto de JAK

1989 Chrdle, Petr, Ing.: intervjuo "Eksplodo, nomata Esperanto",; "Vlasta", 29, 1989, Praha, 10.7.89, p.14-15; alineo pri Komenský

1989 Němec, Vladimír, Ing. aj.: jxurn. "N.P.", Bratislava, 18.8.1989, p. 10, pri "Akadémia Comenius" en Uppsala

1989 ---, Heroldo de Esperanto, 1989, n-ro 13, p. 1, "Kontinenta integrigxo kaj komuna lingvo"; redakcia artikolo pri speciala n-ro de itala "l'esperanto" de prof. Giordano Formizzi kaj universala lingvo "pansophia" de Comenius

1990 --: Komenský a kartografie, artikolo en "Geodetický a kartografický obzor", 4, 1990.

1990 Makkink, G.F.: Nia Fundamento sub lupeo, Flandra E-Ligo, Antverpeno, 1990, 128 pagoj (pri Komenio p. 114)

1990 Mařík, Jaroslav: "Esperanto v rozhlase"; o rozhlas. pořadu dr. Rud.Horského 3.6.1990 o Komenském a své práci pro plánový jazyk, Starto, Praha, 1990, 6, s. 7

1991 Malovec, Miroslav: "El la sago de Komenio", 26 pagoj, nepublika eldono.1991.

1991 AIS, San Marino, mencio pri Comenius-Akademio en Svedlando; Bulteno EK Brno, 4, 1991 (197), p. 2

1992 --: výstava "Komenský a mezinárodní jazyk", zpravodaj Zem. slezského muzea, Opava, leden-únor 1992

1992 Kožík, František: "Lumo en tenebroj", biografia romano, tr. Z.Rusín, "El la sago de Komenio, Labirinto de la mondo", tr. M.Malovec, preparata por preso en 1992

1992 Mařík, Jaroslav: "1992 - La jaro de Komenio" (1992 - rok Komenského), Esperantisto Slovaka, 1, 1992, p. 4, kun portreto de JAK.

1992 ---, red. gaz. "Eventoj", Budapest, n-ro 1, l992, p.l.: pri Internacia konferenco de ILEI "Komenio - pioniro de la pedagogio"

1992 Barandovská, V.-Novobilský, V.: International Academy of Science and International Language as Conception of Comenius and its Realisation in AIS San Marino. International Scientific Conference "Comenius. Heritage and Education of Man for the 21st Century". Prague March 23-27, 1992. Abstracts, p. 105

1992 Novobilský, Vlastimil: "Jan Amos Komenský-Comenius - instruisto de la nacioj", revuo "Forumo", ILTIS, Saarbrücken, 1992, j. 4, n-ro 1, p. 2-4; kun portreto (preskaú nekonata) de JAK.

1992 ---, sen indiko pri la auxtoro jenaj 7 gazetoj utiligis plene aux parte aux proprastile memorandon de Jaroslav Mařík pri Komenio kaj IL, dissenditan 1991-92 al pli ol 80 adresoj, i.a. (unu ecx honorariis)

1992 Ruslanda esperantisto, Jekaterinburg, n-ro 3(9), 1992, marto, p.l.: "Esperantistoj kaj Komenio". Portreto de K.

1992 ---, Komenský a mezinárodní jazyk (reverkita de O.A.), Ing. Slávik, gaz. Povážie ... (potvrdil dopisem, ale neposlal článek)

1992 gaz. Informilo (de Invalidoj), Slaný

1992 Barandovská, Věra: Intern.lingvo de d-ro Esperanto, en Komeniologia konferenco, Praha, "Esperantisto slovaka", Poprad, 3, 1992, p. 9-10. - P.8: pri Seminario pri Komenský

1992 Gašinec, Ed., prof., "Instruprogramoj por slovakaj gimnazioj", mencio pri Komenský; Starto, Praha, 5, 1992, p. 19

1992 Hasala, Vladislav: "Komenský kaj interlingvistiko en filatelo"; Starto, Praha, 5, 1992, p. 15. - Tie plu: posxta stampo de Strážnice kun portreto de J.A.Comenius, 400-jara datreveno

1992 Kroužil, Vincenc, Ing.: úvod k: "Esperanto, mezinárodní jazyk inženýrů" (r. 1920), inž. T.J.Guérittea (Kvar vojoj laux Komenský)

1992 ---, brosxureto pri la vivo kaj verko de Komenio, vyd. ILEI v holandštině - Kvar jarcentoj - Komenio; přeloženo do madarštiny, češtiny, polštiny, esperanta (s il. Brueghela, C.Boudy , Starto, Praha, 5, 1992, p. 15)

1992 ---, Večerník, Praha, 22.7.1992, informo pri japana esperantista geedzigxo en Prago ... "ili cxiuj senmezure estimas Komenion.", pagxo 1

1992 ---, traduko de la informo de Večerník Praha pri jap. geedzigxo kaj estimo al Komenio. Trad. Mir. Malovec, Starto, Praha, 4, 1992, p. 3

1992 Malovec, Miroslav: informo pri Internacia konferenco pri Komenio, Prago; V.Barandovská-Frank: Pedagogia mesagxo de K.; V.Novobilský: K. - prapatro de interlingvistiko; G.Formizzi: Filozofia-religia koncepcio de K. - Starto, Praha, 4, 1992, p. 3.

1992 Martonová, Marta, Dr. Pozicio de instruisto de fremdaj lingvoj ..." (ILEI-konferenco, Bratislava; penso de Komenský pri instruado per ludo). Esperantisto slovaka, Poprad, 6, 1992, p. 7

1992 Mařík, Jaroslav: "Komenský je otcem myšlenky esperanta" (K. estas la patro de la ideo pri esperanto); Bulteno EK Brno, 1 (199), p.l.

1992 "kov": "Esperantistoj antauxkongresis en Prago" - Internacia seminario pri Komenio; prelegantoj: Barandovská, Novobilský, Formizzi; Starto, Praha, 5, 1992, p. 3, 4.

1992 Malovec, Miroslav: ILEI-konferenco en Bratislava (dedicxita al la heredajxo de Komenio), 94 partopr. el 22 landoj. - Prelegoj i.a.: Barandovská: Methodus linguarum novissima; Malovec: La vivovojo de Komenio. Starto, Praha, 5, '92, p. 10

1992 ---, "Lumo en tenebroj", informo pri apero de romano de F. Kožík pri Komenio. Starto, Praha, 1992, p. 8

1992 ---, ILEI Konferenco en Bratislava; Esperantisto Slovaka, Poprad, 5, 1992, p. 5, 6, 8 pri Komenio

1992 ---, 400 jaroj de J.A.Comenius; posxta stampo (razítko) kun portreto de J.A.C., pošta Strážnice, 12.8.1992; Esperantisto slovaka, Poprad, 5, 1992, p. 21

1992 Antoš, Oldřich: Kostnické jiskry, Praha, n-ro 21, 3.6.92, "Komenský a mezinárodní jazyk", p. ? (fotokopio), alsendita de Antoš).

1992 ---, blindula gaz. Auxroro, Praha (pri Komenio laux Mařík; mi ne vidis)

1992 Fettes, Mark: Komenio, la 400-jara modernulo, recenzo pri la libro "Lumo en tenebroj", (Monato?)

1992 ---, La vojo al forigo de lingva hxaoso: el 6-a cxapitro de "Panglottia" de Komenský; Bulteno EK, Praha, 3, 1992.

1992 ---, Internacia seminario pri Komenio, prelegaro, V.Barandovská-Frank: Komenio kaj internacia lingvo; V.Novobilský: Interlingvistikaj konceptoj de J.A. Komenský; G.Formizzi: Filozofio kaj teologio en la verkoj de J.A.Komenský; Biografio de Komenio, La cxefaj verkoj de Komenio; Komenio en Esperanto (laux Jaroslav Mařík); red. M.Malovec, 32 p.

1992? Novobilský, V.: Comenius (Komenský), jan Amos. heslo pro druhé vydání "Enciklopedio de Esperanto" (UEA, Rotterdam). Rukopis

1992 Novobilský, V.: Velký Evropan J.A.Komenský. Arbeitskreis Esperanto der Volkshochschule Kronach, 16.5.1992 (seminario internacia)

1992 Novobilský, V.: Jubileo de J.A.Komenský-Komenio, Mezinárodní kulturní festival v Ústí n.L., 2.-4.-10. 1992

1993 ---, TEC-CS-Bulteno, Kladno, n-ro 5, febr. 1993, p. 14: "Komenio - konverze bibliografických dat o Komenském z formátu T602 do mnohojazyčného ISO-textu"; M.Malovec: tri kolektoj: Komenio, Labyrint, Verkomen (= verkoj de Komenio)

1993 Blažková, Iva: "Esperanto jako nepovinný předmět" (E. kiel nedeviga instruobjekto); gaz. Výstavba, Cheza, en Litvínov, jan. 1993

1993 ---, "Komenio kaj ..."; Eventoj, marto (2) '93, p. 7, informo pri Prelegaro kaj Lumo en tenebroj

(laux alfabeto)

--: "Acta interlingvistika", Varsovio, 1984; "Komenio kaj la ideo de universala lingvo"

--: "Comenius kaj lia signifo por la universala lingvo". Esperanto internacia 2.1938, 1, p. 3

--: "Kelke da ideoj pri instruistoj kaj ilia laboro-J.A.Komenský". Internacia Pedagogia Revuo 3.1958,n-ro 3,p.33-35.tr. J.Cíchová

--: "Komenský a my"(Comenius kaj ni).La Progreso 1928,p.27

--: "Pri Jan Amos Komenský - instruisto de popoloj". Bulteno de Esperantista klubo en Praha 1964,n-ro 6, p.14

--: výstava "Komenský a mezinárodní jazyk", zpravodaj Zem. slezského muzea, Opava, leden-únor 1992

--: zpráva o knize "Brambora, Josef: Comenius Bibliografio", Bulteno de E-klubo Praha, 1958, 50, p.11

--: Informo pri disertacio de Barandovská pri Komenio, "der esperantist", Berlin, 5, 1989.

--: Informo pri disertacio de Barandovská pri Komenio, Heroldo de Esperanto, 3, 1988

--: Informo pri Acta interlingvistika, Varsovio 1984, Heroldo de Esperanto, Madrid, 14, 1984, p. 4.

--: Internacia Scienca Akademio Comenius, fondita 12.4.1986, ciujare anoncata en Jarlibro de UEA inter Esperanto-institucioj

--: Komenský a kartografie, artikolo en "Geodetický a kartografický obzor", 4, 1990.

--: LITERATURA MONDO, 12-a numero, decembro 1932, Cehoslovaka numero, 19 pagoj, p. 204 pri Komenio

--: Novjara bondeziro kun JAK-portreto, Ped. fakulta UK

--: Petletero (18.X.1958) de UEA al Cehoslovaka Akademio de Sciencoj eldoni Panglotion en Esperanto laú rezolucio de 42-a UK Marsejlo - ne realigita. Bulteno de E-klubo Praha,1958,50,p. 11

--: Zpráva o úmrtí PhDr. Vlasty Miškovské-Kozákové z Ped.úst.ČSAV a ocenění jejích studií o Komenského projektech mezinárodního jazyka, Starto, 2, 1980, p. 26.

"VY": "Panglottia de J.A.Komenský prespreta..." latine kaj en ceha traduko de prof. J.Hendrich kaj skizo "Novae harmoniae lingvuae tentamen primum"; Bulteno de E-klubo Praha, 1957,49,p.13

de Bruin, G.P.: "Gvidlibro tra la Esperanto-Movado, SAT kaj FLE, Amsterdam-Paris, 1936, 75 pagoj, p. 4 pri Komenio

de Bruin, G.P.: "Historia skizo de la internacia lingva ideo";kniha. vyd. Asocio de Laboristaj Esperantistoj, Amsterdam, 1957, 40 pagoj.

Čyževskyj,D.: "Nova trovajo de Komenský-skribajoj"Internacia Pedagogia Revuo 16.1937,p.100-103, tr. J.V.Dolinský

Balder: "Por rememorigi Amos Comenius". Paco 5.1957,n-ro 49,p.7

Barandovská, V: recenzo pri "Granda instruisto de nacioj - La vivo kaj laboro de Jan A.Komenský"de H.K.Bouška (portugala eldono); Starto 1982,1,p. 20.

Barandovská, Věra: El la historio de la internacia lingvo. En: Esperanto pro samouky (Esperanto por aútodidaktoj), p. 113, 1989

Blanke, Detlev: Internationale Plansprachen, Berlin 1985, 408 pagoj (pri Komenio p. 69)

Bouška,H.K.: "J.A.Komenský o umělém jazyce mezinárodním ve spise 'Via lucis'"(Comenius pri artefarita lingvo internacia en la verko 'Via Lucis').Škola esperanta (Praha)4.1923,p.17,33,65

Bouška,H.K.: "Kie naskigis Comenius?" Český esperantista 4.1910,n-ro 5,p. 76-77

Bouška,Karel Hynek: "Granda instruisto de la nacioj. La vivo kaj laboro de Jan Amos Komenský. Portugala Eldona Rondo, Porto 1981, p. 45

Brambora, Josef: "Comenius Bibliografio", Praha, 1957; na str. 145 citována stač prof. J.Hendricha o Panglottii. Komeniologická konference, 1957, Praha.

Burian, Jiří kaj kol.: "Meze de Eúropo", tr. E. Seemannová, O.Kníchal, A.Staňura, Prago 1980, 99 pagoj, pri Komenio p. 75 kaj 77

Caló, Giovanni: "Omago al Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 3.1958,n-ro 1,p.1-2, tr. J.Cíchová

Cíchová, Jana: Seznam vlastních překlad do esperanta o J.A.K. 1957-1972.

Cíchová,Jana: "Orbis pictus kaj Panglottia hodiaú".Oomota 25.1963,n-ro 275/276,p.82-83.

Cíchová,Jana: "Panglottia de Comenius aperis". Monda Kulturo 1965/66, p. 168, Rotterdam

Couturat, L: O jazyce mezinárodním. Tras. J.F.Khun. Praha: Leschingr 1906.35p.- Kun fragmentoj el "Via lucis"

Dratwer, Isaj: "Pri internacia lingvo dum jarcentoj", CED, London-Rotterdam,1970, 141 str: portrét Komenského na přebalu knihy a na str. 18 citace z Via lucis o mezinárodním jazyku

Drezen,E.:Historio de la mondolingvo.Tri jarcentoj de sercado.Leipzig: EKRELO 1931 (repr.Oosaka:Pirato 1967),p.29-30

Eichholz, R. kaj Sidonia: Esperanto en la moderna modno/Esperanto in the modern world, 1982, Esperanto press, Ontario Canada, citajo el Komenio p. 12-13

Felix, Eduard: "J.A.Komenský kaj internacia lingvo". La revuo Orienta (Tokyo) 51.1970, n-ro 9, p. 6-9

Felix, Eduard: "Jan Amos Komenský (Comenius)". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1970, julio/decembro, p.5

Felix, Eduard: "Komenio kaj la internacia lingvo". Esperanto-Gazeto 5, 1970, n-ro 41,p.5,

Fousek, Josef: "Artefarita internacia lingvo antaú 300 jaroj". Nuntempa Bulgario 1968, n-ro 6, p.44, Sofia

Fousek,Josef: "Jan Amos Komenský. Comenius kaj internacia lingvo". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1957,marto/aprilo,p.1-2

Ginz, O.-Kamarýt, S. "Cehoslovaka Antologio", Literatura Mondo, Budapest, 1935, 468 pagoj, p. 14, 15 pri Komenio.

Glück, Julius: La grandaj filozofoj kaj la universala lingvo. Purmerend: Muusses 1937, p. 9-16 (Muusses Esperanto-Biblioteko.1.)

Grodl, Jaroslav: "Jan Amos Komenský (Comenius)-Granda pioniro de la ideo de lingvo internacia".Heroldo de Esperanto 33.1957,n-ro 3(1245),p.1

Hendrich, Josef: "Artefarita lingvo laú Johano Amos Comenius"Esperanto 41.1948,n-ro 507,p.11-12,Rotterdam

Hendrich, Josef: "Jan Amos Komenský a mezinárodní jazyk". Esperantista 6.1951,p.117-118,Praha

Hendrich, Josef: "Umělý jazyk podle Jana Amosa Komenského/Artefarita lingvo laú Johano Amos Comenius".Esperantista (Praha)2.1947,p.49-52

Hendrich,Josef:"Jan Amos Komenský".Norda Prismo 3.1957,n-ro 4,p.206-209. Stockholm, tr. J.Cíchová

Hofmeisterová, Jana kaj kol.: "Praha Gvidlibro", tr. J.M.Havlík, Sportovní a turistické nakl. Praha, 1961, 186 pagoj - p. 81, 157 pri Komenio

Horák, Cyril: "Komenský kaj la eklezio". Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 16-17

Horský, R.: "En la piedsignoj de Comenius". Dia Regno 1970, n-ro 5, p. 1415

Horský, R.: "En la piedsignoj de Comenius". Starto (Praha) 1970, n-ro 3, p.1

Horský, R.: "La paca verko de Comenius". Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 13-15

Horský, Rudolf: "J.A.Comenius - la profeto de la paco por la mondo". Dia Regno, 1967, n-ro 12

Hube, Walter: Jan Amos Komenský, pioniro de internacia lingvo. Přerov: Muzeo de Comenius 1970, 16p -

Hube, Walter: Jan Amos Komenský, pioniro de internacia lingvo. Kristana Esperanto-Revuo 1970, septembro, p. 7-12

Hungara Vivo 1/1970, p. 7, portreto de Komenio kun mencio pri lia forpaso antaú 300 jaroj

Isbrücker, I.: "Historio kaj organizo de la Esperanto-Movado", Internacia Cseh-Instituto de Esperanto, Den Haag, 1938, 55 pagoj, p. 5-6 pri Komenio

Jung, Teo: "De Muheddin gis Mundilatin", pri projektintoj de internaciaj lingvoj, mencio pri Komenio

Kádner,O: "J.A.Komenský". Časopis českých esperantist 7.1913,n-roj 1-2,p.3-4,19-20, trad. K.Procházka

Kalfus, Radim: "La ringo de Jan Amos" (pri posteuloj), Paco, 1982, p. 13, tr. J.Cíchová, portreto de JAK

Kamarýt, Stanislav: "Historio de la Esperanto-Movado en Cehoslovakio", CEA, Praha, 1983, 254 pagoj, pri Komenio p. 100,102,112,150,171,175.

Kamarýt, Stanislav: "Mezinárodní jazyk". Praha, Vilímek, Knižnice pro každého, sv. 124. 74 stran, s. 16-17, 1922.

Kühnl, Eduard:

Kníchal, Oldřich: Komenio kaj la internacia lingvo. Fragmentoj el la verkoj de J.A.Komenio esperantigis V.Novobilský kaj O.Kníchal. Ekstra represo el la revuo Paco,1974, p.16

Knobloch, Čestmír a kol.: "Invito". tr. T. Pumpr. Osvětový ústav, Praha, 1968, al 50-a datreveno de Cehoslovakio. Pri Komenio p. dua kaj tria, ankaú portreto

Kožík, František: "Lumo en tenebroj", biografia romano, tr. Z.Rusín, "El la sago de Komenio, Labirinto de la mondo", tr. M.Malovec, preparata por preso en 1992

Krejčí, A.- Novák, J.V.: Verkoj de Comenius, Internacia Pedagogia Revuo, I, 1, 1908, str. 20, Bystřice-Hostýn (el gazeto Pedagogické rozhledy,XII,1,1.10.1908), mencio

Kreutzer, J.: "Esperanto, ein Kulturgut?", Kommissionsverlag: Heroldo de Esperanto, 1929, 107 pagoj, p. 7,8

Krumpholc, Josef: "Didaktiko kaj Informatorio de J.A.Komenský".Internacia Pedagogia Revuo 3.1912/13,n-ro 11/12,p.76-78

Krumpholc, Josef: "La malnova artista portreto de J.A.Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 1.1910, p.33-34

Krumpholc, Josef: "La unua scienca eldono de ciuj verkoj de J.A.Comenius". Internacia Pedagogia Revuo 1.1910, p.113-114

Krumpholc, Josef: "Tvorba slov v Esperantě příponami"(Kreo de vortoj en Esperanto). Český esperantista 2. 1904, n-ro 6, p. 78-80. - Mencio de la ideoj de Comenius pri internacia lingvo.1904

Krumpholc, Josef:"Ideo de J.A.Komenský pri la lingvo universala".Internacia Pedagogia Revuo 1.1908/09,n-roj 1-2,p.3-5.24-27

Lapenna, Ivo: "Esperanto en perspektivo", CED, 1974, 844 pagoj, pri Komenio p. 25, 26, 277.

Lins, Ulrich: "La dangera lingvo. Studo pri la persekutoj kontraú Esperanto", Bleicher, Gerlingen,1986, 546 pagoj, mencio pri Komenio p. 317, (represo, Progrso, Moskva 1990)

Makkink, G.F.: Nia Fundamento sub lupeo, Flandra E-Ligo, Antverpeno, 1990, 128 pagoj (pri Komenio p. 114)

Malovec, Miroslav: "El la sago de Komenio", 26 pagoj, nepublika eldono. 1991.

Malovec, Miroslav: Capitroj el interlingvistiko, pri Komenio Starto 2/1988, p. 23.

Mařík, Jaroslav: "Kiu kiam?", Interlingvistika memor-kalendaro, cehoslovaka parto, Iltis, Saarbrücken, 1987, 32 pagoj, pri Komenio p. 7 kaj 28.

Mařík, Jaroslav: recenzo pri "Jan Amos Komenský a interlingvistika" de doc. V.Novobilský, Starto, 1983, 2-3, p. 28-29

Miškovská, V.T.: "Jan Amos Komenský pri lingvo internacia". Nuntempa Bulgario 4.1960,n-ro 10,p.10-11,Sofia.

Miškovská,V.T.: "Panglottia de Comenius". Esperanto 51.1958,n-ro 6,p. 96, Rotterdam

Neergaard, Paul: fondo de Internacia Scienca Akademio Comenius, Uppsala, Heroldo de Esperanto, 9, 1986.

Neužil, Albín: "Z přednášek prof. Andreo Če z Bukurešti". Zvláštní otisk deníku; Esperantista societo, Olomouc, 1925, 15 s, s. 13 (Via lucis)

Novák,Jan: "Jan Amos Komenský (Comenius) en "Legu kaj parolu!" de J. Šupichová, 1925, p.76-77 (fragmentoj el samnoma verko de d-ro J.Novák)

Novák,Jan: Jan Amos Komenský (Johano Amos Comenius).Praha:Rondeto de Esperantistinoj 1921, 27p.

Novobilský, V.: "Bibliografio de Esperanta literaturo pri J.A.Komenský, Starto, 5, 1982, p. 7.

Novobilský, V.: "Jubileo de Jan Amos Komenský - Comenius", Starto 5.1982

Novobilský, V.: "Nekonataj opinioj de Komenský". Esperanto 63.1970, n-ro 5, p. 72-75. - El capitro 19 de "Via Lucis" (Rotterdam)

Novobilský, V.: "Omage al Jan Amos Komenský-Comenius". Esperantisto Slovaka 1970, n-ro 5, p. 85-86

Novobilský,V.: "Comenius and international Understanding." Centre for Research and Documentation on the Language Problem. London-Rotterdam.A/I/1 /a/, 1971

Novobilský,V.: "Omage al Jan Amos Komenský-Comenius, Internacia pedagogia revuo, 1971, I, n-ro 2, p. 5-8

Novobilský,V.: Comenius kaj internacia komprenigo. CED.London-Rotterdam, A/I/1 /e/, 1971

Novobilský,V.: Informatika a problém mezinárodního plánového jazyka (Informadiko kaj problemo de internacia planlingvo en la epoko de scienc-teknika revolucio)En. Sborník Ped.fak.

Novobilský,V.: J.A.Komenský a interlingvistika En: Sborník z konference k 390. výročí narození J.A.K., Ped.fak.

P.B.: Komenius, Hungara Vivo 1/1971, p. 16

Pechan, Alfonso: "Gvidlibro por supera ekzameno", II. Skizo pri la historio kaj literaturo de Esperanto, HEA, 1966, 196 pagoj, pri Komenio p. 9

Pitlík, A.: korespondence s Anglií o díle Čyževského "Halle-Manuskriptoj de Verkoj de J.A.Comenius"a dodání knihy do Anglie; referát (bod 24), "Esperantista", Praha, 9, 1948, str. 29.

Polanský, František: "'Orbis pictus', iam la plej legata ilustrita lernolibro".Heroldo de Esperanto 35.1959,n-ro 6 (1284),p.3

Polanský, František: "Tagoj de Komenský en Uherský Brod".Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1961,n-ro 60.

Polanský, František: "Comenius-tagoj ciujare". Bulteno de Esperantista Klubo en Praha 1961, n-ro 60,p.8-9.

Polanský, František: "Jan Amos Komenský kaj nia epoko". Oomoto 24.1962,n-ro 269/270,p.170-175.

Polanský, František: "Pri la tombo de J.A.Komenský". Oomoto 45.1970, n-ro 363/364, p. 140-143

Polanský,František: "Jan Amos Komenský". La Suda Stelo 26, 1965, n-ro 5, p.110

Polanský,František: Historio-destino de la tombo de J.A.Komenio, tr. J.Cíchová, manuskripto sendita al Oomoto

Pormizzi, Giordano, prof.: "La lingua Pansofica de Comenio", revuo "l?esperanto",Milano,1989, spec. n-ro, p. 1-2 kaj 39-61, portreto de JAK

Pumpr, Tomáš: "Historia skizo de la internacia lingva ideo";kniha. vyd. Asocio de Laboristaj Esperantistoj, Amsterdam, 1957." Recenzo (de Bruin). Nica literatura revuo, 1958, p.147-148.

Škoda, Kamil: "La pensoj de Comenius pri universala lingvo".Scienca Revuo 11.1959/60,n-ro 1,p. 28-40.

Šupichová, Julie: "Kdo je Zamenhof?"; serie Kdo je, sv. 89. Orbis Praha, 1947, 36 pagoj, p. 8.

Šupichová, Julie: "Pri Jan Amos Komenský".Norda Prismo 2.1956,n-ro 2,p.88. Stockholm.

Šupichová, Julie: Učte se esperantu. Kroužek esperantistek v Praze, 1919, 12 pagoj, p. 3

Šupichová,Julie: "Cehoslovakaj esperantistoj kaj Jan Amos Komenský (Listo de esperantlingvaj artikoloj pri J.A.Komenský post la jaro 1902)".Fajrero (Ostrava) 1960,n-ro 1,p.5.

Šupichová,Julie: "Comenius kaj Esperanto". Germana Esperantisto 14.1917,p.76

Šupichová,Julie: "J.A.Komenský".Esperantský zpravodaj 1922,p.17

Šupichová,Julie: "Komenský a idea řeči mezinárodní"(Comenius kaj la ideo de universala lingvo).Esperantský zpravodaj(Prah)1920,p.9-10

Šupichová,Julie:"Jan Amos Komenský (Comenius)".La XIII-a (Oficiala organo de la Loka Kongresa Komitato, Praha)1921,n-ro 1

Sakaria,Hillar:Enkonduko en la pedagogion.Historia skizo.Tallinn 1932,p.9-11

Schulhof, Stanislav: "J.A.Comenius". Kion la vivo alportis. Dek originalaj poemoj de Stanislav Schulhof. Geneve: Universala Esperantia Librejo 1911,p.7-9

Staňura, Adolf: Heroldo de paco J.A.Komenský, Paco, Sofia, 1980, 6, p. 13-14, (Vivo kaj verkaro)

Stojan,P.E.: Bibliografio de internacia lingvo. Bibliografia servo de UEA.Tour de l'Ile, Geneve, Svislando, 1929, p. 560 (pri Komenio p. 32)

Vondroušek, Josef: "Historie a spisovatelé", Třebíč, Klub esperantist , 1984, 44 str., s. 4-5 pri Komenio